пишува: БИЉАНА ЈОРДАНОВСКА
Соочување со реалноста е публикација која ЦИВИЛ ја објави во време на тензични политички, но и етнички превирања, во не толку далечната 2014 година. По 11-годишно креирање на сегашност што треба да биде нечие минато во иднината, преку популистички мерки на еден режим што признаваше само еден народ, една етничка заедница, низ призмата на избледени историски дискурси во стилот на хитлеровата реторика, но овој пат чиста „Ацева“ македонска раса.
Од тие причини, но и поради навистина богата историја на овие простори, под ова мултиетничко небо, фактите во учебниците наспроти меморијата на граѓанките и граѓаните, ЦИВИЛ спроведе пилот-проект во три мултиетнички општини во земјата опфаќајќи период од 110 години и тоа од 1903 до 2013 година.
Во продолжение, следејќи го актуелниот политички и општествен моментум во земјава, објавуваме еден дел од публикацијата Соочување со реалноста посветен на Илинденското востание.
*
Илинденското востание во кичевскиот регион е помалку експонирано. Сите приложени факти наведуваат на значењето и придонесот кон борбата за осамостојување. Кичевскиот музеј по тој повод има публикувано две изданија со истата тема. „Илинденско востание од 1903 г. – воена подготовка и тек на востанието-кичевско“ во издание на Институт за воена историја; Софија, 1992. На македонски јазик е преведено и издадено од „Музејот на западниот крај во НОБ“ наслов: „Кичево и кичевско за време на Илинденското востание “, 2013, Кичево.
Компаративно, фактите со мали варијации се поклопуваат. Во однос на бугарското издание самиот автор, историчар, имал проблеми со материјалот кој требал да го објави. Затоа стои само забелешката дека сите референци кои се однесуваат на Бугарин, бугарски и бугарско востание се однесува на Македонец, македонски и македонско востание. Во селата од кичевско кои биле под влијание на српската политика народот се декларирал како српски, но за време на мобилизирањето биле мобилизирани како Бугари. Тоа се смета за еден од успесите на Бугарското (Илинденско) востание. Во македонската верзија ваков податок воопшто не фигурира. За истите села е спомнато дека подоцна се вклучиле. Османлиското ропство, борбата против Турците во бугарската документација се под едно име: окупаторот. Временската рамка на почетокот на востанието е помеѓу полноќ и еден часот, но не се знае точно. Во македонската верзија стои дека востанието почнало точно на полноќ. Проблемот со опасноста која се очекувала од Албанија е решен стратешки, со поставување чети на таа страна кои ќе внимаваат на било кој упад. Во бугарската верзија се постигнува неутралност со албанските првенци. Во однос на бројот на војници и од едната и од другата страна има разлика. Истото се однесува и на бројот на селата кои Дел I 84 биле запалени. Најкрвавата борба и една од ретките успешни, се случила во Ѓурѓејца. Во бугарската документација не се спомнува.
Илинденското востание генерално за тогашните елити во Грција не предизвикало изненадување. Било очекувано дека македонската револуционерна организација ќе организира востание. Грците ја сметале за бугарска организација. Самата грчка влада и разни здруженија во Грција работеле против востанието, според извори на македонски јазик. (Годишен зборник, Филозовски факултет; Грчки реакции за Илинденското востание; Далибор Јовановски)
Врската со албанското население во Македонија против турската власт си има свои контрадикции и тоа не само од страна на македонското толкување за нивното учество и придонес, туку и меѓу албанските историчарски кругови. Постојат различни дефиниции и толкувања на Илинденското востание. Според проф. Халим Пурелку, самата албанска историографија има пропуст. Прифатена е македонската историографија за директната инволвираност или пасивната улога на Албанците во востанието, без критички став. Никаде не се спомнува барањето на дел од населението во Албанија за доброволно приклучување кон борбата против турската власт, ниту пак се спомнуваат Албанците кои активно учествувале во задушувањето на востанието.
Историчарот Зејни Мазлами има поинакво гледиште. Тој ја истакнува еднаквоста на Албанците со Македонците и Власите во тој период. Борбата против османлиите како заедничка кауза придонела за еднаков третман на сите народи. Најистакнати биле Албанците од редовите на Бекташите. Постоела соработка меѓу албанските големци со македонските револуционери. Мазлами ја истакнува соработката на Питу Гули со Гермен Темистоколи. Албанците се тие кои го дале најголемиот придонес во снабдувањето со оружје на востаниците. Според Мазлами, оружјето доаѓало преку различни места, особено попопуларни се линиите на снабдување Охрид-Поградец и Тетово-Кичево. Голем придонес дале Албанците од селата Eлеово, Негован, Балкамен и Долни Котор, околината на Лерин како и селаните од Житоше, Нерово, Алдач во околината на Прилеп.
Мазлами се надоврзува и на фактите кои се познати во 85 македонската историографија за односот меѓу Албанците и Македонците. Освен што е заеднички ставот за доставата на оружје, македонскиот историчар-албанолог д-р Катерина Тодороска ги истакнува и традиционалните индивидуални врски кои ги поврзуваат овие два народа. Сепак се доаѓа до заклучок дека не биле доволно силни за да можат заеднички да се изборат и спротивстават на туѓите интереси. Во периодот на организирање на востанието македонските револуционери имале проблем со придобивање на Албанците. Најголема пречка биле верските разлики и улогата која тие ја имале во Османлиското Царство. Сепак повикувајќи се на семејните и пријателски врски успеале да придобијат голем број од нив. Дури добивале и информации од Албанците кои работеле во османлиската администрација. Д-р Тодороска за најистакнат меѓу Албанците го издвојува Белал Ариф Наџак кој учествувал во многу борби и двапати бил ранет. За неговиот придонес во борбата македонскиот народ Президиумот на Народна Република Македонија му доделил Илинденска споменица и пензија.
Меѓународната заедница, од друга страна, го толкува востанието од поинаква гледна точка. Во неколку наврати се спомнува Борис Сарафов како креатор на востанието. Целта била меѓународна интервенција по масакрот од страна на Турците, како што се предвидувало ако востанието се реализира. Сепак, колку и да била иницијативата сериозна, во многу весници од тој период се пишувало со потсмев. Девизата на Серафов „интервенција или револуција“ придонела само за мониторирање на ситуацијата во регионот. Ставот на Велика Британија го изнесува тогашниот премиер Балфур во Долниот дом на Парламентот. Според неговите зборови криминалот повеќе лежи кај револуционерите отколку кај турската власт. Ако крајната цел на Македонија е по цена на општиот мир да создадат неподнослива ситуација во регионот за да се вклучат со интервенција Русија или Австрија, Велика Британија ќе се повлече од таквата политика. Во статијата насловена Неизбежен масакр се вели дека турската влада на четвртиот ден од Крушевската Република се решава да ја задуши револуцијата со екстремни мерки. Ставот на Британија останува дека Турците треба да си го средат немирот во Портата 86 (Империјата) и дека револуцијата нема да излезе од контрола бидејќи нема средства за да се одржува. Во тоа време и Њујорк тајмс излегува со напис во кој се вели: „На ниту еден начин оние кои себе си се нарекуваат Македонци – потомци на дегенираните Словенски племиња и скитниците кои ги следеа првите христијански крстоносни војни – не вредат било какво сожалување“. На ова, Секретарот на македонскиот комитет во Америка, Владимир Андреев Цанов, одговара: „Во понеделникот пишувавте за македонската револуција, но не сфаќате дека тоа е повторување на настаните од 1776 година, со еден исклучок – револуцијата во Македонија не е како револуцијата во Америка, затоа што не се борат луѓе со различна боја на кожа, туку еднакви Европјани “.
Со најголем интерес за балканските земји биле Гермаците. Поради добрите односи со Отоманската Империја и заедничките интереси, двете земји склучиле договор за преземање на заеднички иницијативи за подобрување на положбата на населението во Македонија. И покрај тоа што дошле до заеднички компромис и по прашањето на реформирање на администрацијата, судството и други ресори, Турците однапред биле решени да ги саботираат тие реформи. Станува збор за така наречените Мирцштегски реформи дадени по предлог на англиската влада, а договорени заедно со Русија и Австро-Унгарија. Планот за прекројување на Балканот може да се види од белешките на гроф фон Билов, тогашниот државен канцелар на Германија: „… забележа Министерот (Министер за надворешни работи гроф Голуховски) дека нема да се впушта за автономијата на Македонија. Тој никогаш не би дозволил формирање на голема Србија или голема Црна Гора, како што не доаѓа предвид Цариград да ѝ припадне на Русија или кога помеѓу Јадран и Дунав би се формирала голема словенска држава… Грофот Голуховски постојано се враќаше на тоа дека ќе се труди колку што е можно да го задржи статус-квото, а источното прашање може подоцна да се реши во етапи. Неговиот идеал е очигледно турското владеење да го замени со автономна држава и, по можност, создавање голема Грција, голема Романија, голема Бугарија, слаба Србија, 87 мала Црна Гора и на крајот да се формира самостојна Албанија.“
На прашањето како денес се обележува 1903 година и Илинденското востание одговара една статија во Нова Македонија под наслов Македонците сами го ретушираат Илинденското востание, во кој се вели дека во свеста на Македонците Илинденското востание се сведува на 10 дена Крушевска Република. Главни ликови се Никола Карев и Питу Гули. Борис Сарафов, Анастас Лозанчев, Јане Сандански, Ѓорче Петров и Васил Чакапаров се само дел од имињата кои не само што се заборавени туку во некои случаи и оспорувани. Според авторот на статијата македонскиот народ или не знае или прифаќа да не знае дека крушевската епопеја е само една од епизодите на Илинденското востание. Таа згаснува на 13 август во време кога во некои делови на Македонија штотуку почнувале борбите. Листата на забранетите се надополнува со Славејко Арсов од Ресен кој со своите востаници се борел цел септември. Кога увидел дека борбата е безнадежна, пребегнал со своите востаници во Бугарија. Пандо Кљошев од костурско во своето сведоштво кажува дека од 17 септември до 17 октомври биле немилосрдно прогонувани од Турците. Лука Џеров, војводата кој го предводел неуспешниот напад на Кичево на 3 август запишал дека на 10 октомври официјално му се става крај на востанието. Прашањето на авторот е ако од 1945 до 1990 година требало овој дел од историјата да не се евидентира во колективната меморија на македонскиот народ, која е причината таа традиција да се продолжи до денес?
Преземање на содржините e ЗАБРАНЕТО (!!!), освен со писмена дозвола од ЦИВИЛ и тоа исклучиво според Условите за користење, авторски права и заштита на приватноста. Повредата на авторските права е забранета со закон.
