пишува: ЉУБОМИР КОСТОВСКИ
Во филмот „Човекот кој сакаше да стане крал“ постои една уметничка форма на реплика на мотивот на некогашниот антички војсководец Александар Велики да ја реализира својата политичко-воена љубопитност и да стигне до Хималаите. Неколку офицери од среден ранг, дел од под-хималајската регимента на британската империја ја бараат библиската земја на спокојот и изобилството, воедно и на безработицата и насладувањето (митот за Шангри-Ла го обнови хипи движењето во втората половина на 60-тите) со тоа што некаде високо, под врвовите на покривот на светот, беа пречекани како потомци на Големиот Александар и веднаш (еден од нив) беше устоличен како крал. Но, филмот ја покажува и втората страна на таа ненадејна среќа – боговите не може само да владеат, од нив се бара и за народот да донесат среќа. Па дојденците ќе мора да се спасуваат пред разлутениот народ…
Суштината на сите воен интервенции секако се состои во тоа што, кога со воена сила се влегува во една далечна земја (да ги оставиме за час споредбите со далечните ликови и војски), се јавуваат и облигации. Впрочем, старите освојувања биле едноставно грабачки (Џингис Кан, на пример) кои се состоеле во привремено нахранување на сопствената глад со туѓата неволја, а за она „потоа“ кому му било гајле: тешко на преживеаните.
Втората фаза на освојувањето (колонијализмот) значел повеќевековно искористување на ресурсите на еден огромен простор. Британската нога влегла на индискиот потконтинент на стартот на 17 век и не може едноставно да се толкува дека била поразена, ако се има предвид добивката од тоа присуство таму. Факт е дека со актуелниот Авганистан работите стоеле малку полошо, но тоа било подрачје кое и тогаш и сега има скромни ресурси и голема дилема за секој освојувач е дали логиката на тој тип на освојување има смисла, иако, факт е дека славниот Черчил користел дури и воени отрови во Авганистан, со цел да ги одбегне оние војувања кои би донеле големи жртви на страна на неговите армади.
Впрочем, последните 100 години главно се менува климата околу војувањето за територии и луѓе, бидејќи некогашните империи имаат сосема други алатки со кои би ги пренасочувале ресурсите или би ги контролирале патиштата на профитите. Затоа војните и се водат или кон многу крупни цели како што нафтата (нафтените компании се денес наднационални) или клучните сообраќајници (Суец, Панама) или значат ослободување од старите обврски од времето на колонијализмот кои посебно ѝ натежнаа на Франција (Индокина, Алжир), како и идеолошките војни (советската интервенција одново во Авганистан или американската „замена“ на Франција во виетнамскиот пекол).
Затоа и го имавме овој вовед. Затоа што треба да се констатира дека Франција го имаше Де Гол со Евијанскиот договор (1962) кој успеа да стави крај на тие исцрпувачки и тогаш веќе целосно бесмислени војувања. Цената можеше да ја плати самиот (неуспешен атентат!), државата и целиот политички систем (обиди за воен пуч на генералите кој се надмина со политичко решение – уставен простор за Петта република). Место старите колонии се отиде кон нова цел: обединување на Европа (ЕЕЗ, а сега ЕУ), кон колосални промени чија цел, меѓу другото, беше избегнување на било какви воени искушенија. Дали може да се замисли сегашната Унија, а да не беа „ножичките“ кон минатото во рацете на Де Гол?
Во некоја слична позиција е сега и американскиот претседател Џозеф Бајден, бидејќи треба да затвори една „дебела“ книга на војувањата и интервенцијата со нови перспективи, а што да не и во светски рамки. Кога веќе светот е поврзан со многу споени садови на интересите и потребите.
Да се потсетиме дека Бајден во говор на националната телевизија во понеделникот (16 август) од Белата куќа, кажа дека американската мисија во Авганистан „никогаш не требало да биде изградба на нација“ и рече дека заканата од тероризам што ја довела американската армија во државата се раширила далеку преку границите на Авганистан, во други држави. Тој призна дека победата на Талибанците низ Авганистан се случиле „побрзо отколку што антиципиравме“. Сепак, Бајден рече дека е погрешно да им се нареди на американските трупи да се ангажираат во натамошна борба кога авганистанските трупи немаат волја за тоа. „Ако ништо друго“, рече тој, „настаните од изминатава недела ја потврдуваат“ неговата одлука за повлекување од Авганистан.
Бајден се врати дома од Кемп Дејвид токму тој ден, откако 24 часа претходно претседателот Ашраф Гани го напушти Авганистан, кога борците на Талибанците влегоа во авганистанскиот главен град Кабул. При тоа, Бајден конзистентно ја бранеше неговата одлука да ги повлече сите американски трупи од државата до 31 август. „Уште една година, или пет години, на американско воено присуство немаше да направи разлика, доколку авганистанската армија не може или нема волја да ја одржи нивната сопствена држава“, рече при тоа Бајден.
Треба да се потсетиме дека американските сили беа во Авганистан речиси 20 години. Во таа интервенција поминаа мандатите на дури четворица американски претседатели. Факт е дека Бајден уште во април соопшти дека ќе ги донесе трупите дома до крајот на август. Ова тој го стори наспроти препораките од Пентагон САД да остават мал број трупи во државата.
Интензивирањето на нападите на Талибанците во Авганистан започнаа во мај, кога САД и сојузниците од НАТО започнаа со повлекувањето. Најновата офанзива на носителите на средновековната теологија кулминираше со колапс на авганистанската влада. Повторно имаме ситуација кога промената на власта не носи јасни и видливи мерки за самоодржување а кои, следствено на кажаното од Бајден, не водат кон „градење нација“. Сиромашен народ, задавен во сопствената неписменост и бесперспективност, корупцијата на до скоро актуелната власт и економија што се базира само на шверцот на дрогата остана актуелна опасност и за соседството и пошироко. Засилувањето на борбата против опојните дроги може да се состои, на пример, со тоа што ќе се пресечат каналите на шверцот за авганистанските Талибанци.
Лидерите како Бајден, а порано и споменатиот Де Гол, мораат да размислуваат за подобрувањето на општиот, планетарен пејзаж, додека енклавите на тиранијата и неслободата не започнат да паѓаат во нивната бесперспективност и не станат краткотрајни флешови во историјата.
