Денот на победата во Европа е денот кога се одбележува формалното прифаќање од страна на Сојузниците во Втората светска војна на безусловната капитулација на германските вооружени сили на 8 мај 1945 година (вторник); го означи официјалното завршување на сите германски воени операции.
Повеќето поранешни советски земји, како и некои други, го слават овој ден на 9 мај, бидејќи безусловната капитулација на Германија стапи на сила во 23:01 часот на 8 мај според средноевропско летно време, што одговара на 00:01 часот на 9 мај по московско време.
Неколку земји секоја година го одбележуваат овој ден како државен празник, кој исто така се нарекува Ден на победата над фашизмот, Ден на ослободувањето или Ден на победата. Во Обединетото Кралство, денот често се скратува како VE Day, кратенка што постои уште од септември 1944 година, во очекување на победата.
Западот и Исток – два документи за капитулација на германија, два различни датуми на одбележување на Денот на победата
Адолф Хитлер се самоуби во бункер во Берлин на 30 април 1945 година, со што заврши неговата диктатура. Хитлер го назначил Карл Дониц, поморски адмирал и жесток нацист, за негов наследник во случај на неговата смрт. Но, со ваквата одлука, Дониц беше осуден не да владее со новата Германија, туку да го оркестрира нејзиното распаѓање. Тој брзо го наименува Алфред Јодл, началникот на оперативниот штаб на Високата команда на вооружените сили, за да преговара за предавање на сите германски сили со генералот Двајт Д. Ајзенхауер.
Дониц се надеваше дека преговорите ќе му купат време да извлече што е можно повеќе германски луѓе и војници од патот на Русите кои напредуваа. Тој, исто така, се надеваше дека ќе ги убеди Соединетите Држави, Велика Британија и Франција, кои немаа доверба во СССР, да се свртат против Советскиот Сојуз за да може Германија да ја продолжи својата војна на тој фронт. Меѓутоа, Ајзенхауер ја препознал намерата и инсистирал Јодл да потпише безусловен инструмент за предавање.
7 мај – Документ за капитулација потпишан во Ремс
Актот за воено предавање првпат беше потпишан во 02:41 часот на 7 мај во седиштето на Врховен штаб на Сојузничките експедициски сили во Ремс, Франција.
Претставникот на Дениц, адмирал Ханс-Георг фон Фридебург, го информирал на 6 мај дека Ајзенхауер сега инсистира на „непосредна, истовремена и безусловна капитулација на сите фронтови.“ Генералот Алфред Јодл бил испратен во Ремс со цел да се обиде да го убеди Ајзенхауер во спротивното, но Ајзенхауер ја прекинал секоја дискусија со објава во 21:00 часот на 6 мај дека, доколку не дојде до целосна капитулација, тој ќе ги затвори британските и американските линии за германските сили што се предаваат на полноќ на 8 мај и ќе ја продолжи офанзивата со бомбардирање врз преостанатите позиции и градови под германска контрола.
Јодл ја испратил оваа порака до Дениц, кој одговорил со овластување да го потпише актот за безусловна капитулација, но со барање за 48-часовно одложување, наводно за да може наредбата за предавање да биде соопштена на оддалечените германски единици.
Како резултат на тоа, првиот Инструмент за капитулација бил потпишан во Ремс во 02:41 по средноевропско време на 7 мај 1945 година.
Капитулацијата требало да стапи на сила во 23:01 часот по средноевропско време (една минута по 23:00 часот според британското двојно летно време) на 8 мај, при што 48-часовниот грејс-период бил ретроактивно применет од почетокот на финалните преговори.
Безусловната капитулација на германските вооружени сили била потпишана од страна на Јодл, во име на Врховната команда на Вермахтот (OKW). Генералот Волтер Бедел Смит потпишал во име на Врховниот командант на Сојузничките експедициски сили, а генерал Иван Суслопаров во име на Советската врховна команда. Францускиот генерал-мајор Франсоа Севез потпишал како официјален сведок.
Ајзенхауер дејствувал во постојана консултација со генерал Алексеј Антонов од Советската врховна команда; по негова молба, генерал Суслопаров бил распореден во штабот на SHAEF како претставник на Советската команда при преговорите за капитулација. Текстот на актот за капитулација бил испратен по телеграф на генерал Антонов во раните утрински часови на 7 мај, но до времето на церемонијата на капитулација не била примена потврда за советско одобрување, ниту дека генерал Суслопаров е овластен да потпише во име на Советската команда.
Поради тоа, Ајзенхауер се договорил со Суслопаров дека треба да се потпише одделен текст од германските емисари, со обврска дека овластени претставници на секоја од германските воени сили ќе присуствуваат на формалната ратификација на актот за капитулација, во време и место одредено од Сојузничката команда.
Текст на прелиминарниот инструмент за капитулација
8 мај – Втор документ за капитулација по желба на Советите
Околу шест часа по потпишувањето во Ремс, била примена реакција од Советската врховна команда во која се наведувало дека Актот за капитулација е неприфатлив, и тоа поради две причини: текстот се разликувал од оној кој бил усогласен од Европската советодавна комисија (EAC), и генерал Суслопаров немал овластување да потпише.
Сепак, овие приговори биле само формални изговори; вистинскиот приговор на Советите бил дека актот на капитулација треба да биде единствен, историски настан, кој целосно ќе го отсликува нивното учество во конечната победа. Тие инсистирале дека капитулацијата не треба да се одржи на ослободена територија која била жртва на германска агресија, туку во самото седиште на германската влада, од каде што агресијата потекнала: Берлин.
Понатаму, Советите укажале дека иако условите на капитулацијата потпишана во Ремс наложувале германските сили да престанат со сите воени активности и да останат на своите позиции, не било експлицитно наведено дека тие мора да ги положат оружјата и да се предадат, односно, како што истакнале, „она што треба да се случи е капитулација на германските трупи преку нивно предавање како заробеници“.
Ајзенхауер веднаш се согласил, прифаќајќи дека актот за капитулација потпишан во Ремс треба да се смета за „краток инструмент на безусловна воена капитулација“, и се обврзал да присуствува на „поформално потпишување“ на соодветно изменет текст, заедно со правилно овластени претставници на германската Врховна команда, под претседателство на маршал Георги Жуков во Берлин (главниот град на нацистичка Германија) на 8 мај.
Дополнително, Ајзенхауер издал разјаснување дека сите германски сили кои ќе продолжат да се борат против Советите по зададениот рок „повеќе нема да имаат статус на војници“; и доколку се предадат на Американците или Британците, ќе бидат вратени во советско заробеништво.
Ефектот од потпишувањето во Ремс бил ограничен на консолидирање на примирјето помеѓу германските сили и западните сојузници. Сепак, борбите на источниот фронт продолжиле без прекин, особено бидејќи германските сили ја засилиле својата воздушна и копнена офанзива против востанието во Прага, додека евакуацијата на германски трупи преку Балтикот се уште била во тек.
Дениц издал нови наредби со кои се наложувало отпорот против Советските сили да продолжи, искористувајќи го 48-часовниот грејс-период за да организира засилени напори за спасување на германските единици од советско заробеништво. Наскоро станало јасно дека тој го овластил потпишувањето на генералната капитулација во Ремс со лоша намера, и дека ниту Советската команда, ниту германските сили нема да ја прифатат таа капитулација како ефективен крај на непријателствата меѓу нив.
Генералот Фердинанд Шернер, командант на Армиската група Центар, испратил радио-порака до своите трупи на 8 мај 1945, демантирајќи ги „лажните гласини“ дека Врховната команда на Вермахтот се предала и на Советската команда: „Борбата на запад е завршена. Но, не може да стане збор за предавање на болшевиците.“
Како резултат на тоа, Ајзенхауер организирал командантите на трите гранки на германските вооружени сили да бидат пренесени со авион од Фленсбург во Берлин рано на 8 мај. Таму биле задржани цел ден, сè до 22:00 часот кога пристигнала сојузничката делегација, по што им бил предаден изменетиот текст на капитулацијата.
Дефинитивниот Акт за воена капитулација бил датиран како потпишан пред полноќ на 8 мај во седиштето на Советската воена администрација во Берлин-Карлсхорст — денешна локација на Музејот Берлин-Карлсхорст.
Бидејќи Ајзенхауер, како врховен сојузнички командант за Западна Европа, технички беше повисок по ранг од Жуков, потпишувањето од страна на западните сојузници му било доверено на неговиот заменик, командантот на воздухопловството, Артур Тедер.
Советските измени на текстот од Ремс биле прифатени без потешкотии од страна на западните сојузници. Но, идентификацијата и одредувањето на потписниците претставувало поголем проблем. Француските сили дејствувале под команда на SHAEF, но генерал де Гол барал генерал де Тасини да потпише посебно во име на Француската врховна команда. Тоа, пак, би било политички неприфатливо ако американците не бидат застапени со потпис, а Советите не се согласувале да има повеќе од тројца сојузнички потписници — еден од нив морал да биде Жуков. По неколку преработки на документот, сите кои морале да се преведат и повторно да се отпечатат, било договорено дека Французите и Американците ќе потпишат како сведоци.
Како последица на тоа, финалната верзија била подготвена за потпишување дури по полноќ, при што физичкото потпишување било одложено до околу 01:00 часот на 9 мај по средноевропско време. Но, датумот на документот бил вратен на 8 мај за да се совпадне со договорот од Ремс и јавните изјави за капитулацијата што веќе ги дале западните лидери.
Советската официјална декларација, сепак, навела дека потпишувањето се случило во 22:43 на 8 мај, со што формално се потпаднало пред стапувањето во сила на германската капитулација согласно документот потпишан во Ремс.
Дефинитивниот Акт за капитулација се разликувал од оној во Ремс главно по тоа што барал три германски потписници кои целосно ги претставувале сите три гранки на вооружените сили заедно со германската Врховна команда. Дополнително, изменетиот член 2 бил проширен и барал германските сили да се разоружаат и да ги предадат своите оружја на локалните сојузнички команданти. Оваа клаузула обезбедувала германските сили не само да ги прекинат воените дејства против сојузниците, туку и целосно да се разоружаат, распуштат и да бидат заробени.
Фелдмаршал Кајтел првично се спротивставил на новиот текст, предлагајќи дополнителен грејс-период од 12 часа за германските трупи пред да бидат изложени на казнени мерки според член 5. Но, на крајот морал да се задоволи со усна гаранција од Жуков.
Адмирал Фридебург бил единствениот претставник на германските сили кој бил присутен на трите церемонии на потпишување: во Линебург Хит на 4 мај, во Ремс на 7 мај и во Берлин на 8 мај 1945 година.
Текст на Акт на капитулација во Берлин
Ние, долупотпишаните, дејствувајќи по овластување на германската Врховна команда, со ова безусловно се предаваме на Врховниот командант на Сојузничките експедициски сили и истовремено на Врховната команда на Црвената армија, со сите сили на копно, море и воздух кои на денешниот датум се под германска контрола… Во случај германската Врховна команда или било кои сили под нејзина контрола да не постапат во согласност со овој Акт на капитулација, Врховниот командант на Сојузничките експедициски сили и Врховната команда на Црвената армија ќе преземат казнени или други мерки кои тие ќе ги сметаат за соодветни. Овој акт е составен на англиски, руски и германски јазик. Англиската и руската верзија се единствено автентични текстови.
9 мај – Ден на победата за Русија
Русите до ден денес го слават 9 мај како Ден на победата. Предавањето на Ремс дури еден ден порано не е објавено во советскиот печат. 9 мај остана ден на победата на Советите над Нацистичка Германија, а го прифатија и земјите од источен блок, како и земјите од поранешанта СФРЈ, меѓу кои, до ден денес, и Северна Македонија.
Во Европа и остатокот од светот, Денот на V-E (Победата во Европа) се слави на 8 мај, денот кога официјално започна прекинот на огнот.
5 јуни – Берлинска декларација за поразот на Германија
И покрај тоа што инструментот за капитулација од 8 мај 1945 година бил потпишан само од германски воени претставници, целосните цивилни одредби за безусловната капитулација на Германија останале без експлицитна формална основа.
Како резултат на тоа, текстот на Европската советодавна комисија (EAC) за безусловна капитулација на Германија бил преработен во форма на декларација, со проширен објаснувачки вовед, и бил еднострано усвоен од сега веќе четирите сојузнички сили како Декларација за поразот на Германија.
Оваа декларација ја изразувала сојузничката позиција дека, како последица на својот целосен пораз, Германија останала без влада или централна власт (Сојузниците не ја признавале остатоците од нацистичката влада во Фленсбург), и дека напуштената цивилна власт во Германија, како резултат на тоа, била преземена исклучиво од четирите сојузнички сили – Сојузот на Советските Социјалистички Републики, Соединетите Американски Држави, Обединетото Кралство на Велика Британија и Северна Ирска, и Француската Република – во име на сите сојузнички влади.
Оваа власт потоа била институционализирана во облик на Сојузничкиот контролен совет (Allied Control Council – ACC).
Подготви: Б. Ј.
Прочитајте повеќе:
