Дали второ претседателство на Доналд Трамп навистина би ја загрозила амеиканската демократија? Влијателни коментатори сугерираат дека поранешниот претседател е премногу „слаб“, премногу очаен да биде популарен, или едноставно не е доволно „паметен“ да биде диктатор. Но, на американската историја ѝ недостига вистнски преседан, а неодамнешните искуства на другите земји сугерираат дека политичкото движење со автократски тенденции ќе стане понемилосрдно и поефикасно вториот пат – особено по изборен пораз.
Еве како тоа има тенденција да се одвива: Новодојдениот лидер или новата партија добива национална моќ, само за да претрпи горчлив изборен пораз по еден мандат. Ова искуство има радикализирачки ефект, а партијата или лидерот стануваат решени никогаш повеќе да не загубат. Кога партијата навистина ќе победи по втор пат, таа брзо се движи кон уништување на институциите и правилата што би можеле да го загрозат нејзиното задржување на власт.
Пример A е Виктор Орбан, чија партија Фидес владее со Унгарија двапати. Првиот пат, помеѓу 1998 и 2002 година, Орбан општо функционираше како конвенционален економски конзервативец. Иако тој малку се воздржа од демократските норми, тој никогаш не се оддалечи од европскиот мејнстрим. Но, откако изгуби во 2002 гдина, Фидес помина осум години во оопозиција. Кога Орбан се врати на власт во 2010 година, тој беше решен никогаш повеќе да не биде поразен. Со манипулирање на легислативата, менување на правилата за подобност на гласачите и заробување на изборната комисија, судовите и државните медиуми, тој го направи практично невозможно за опозицијата да победи.
Слична приказна се случи во Полска за време на владата на Право и правда (ПиС). Основана од браќата близнаци Јарослав и Лех Качињски, ПиС прв пат беше на власт помеѓу 2005 и 2007 година, кога беше дел од коалиција и се фокусираше на економската нееднаквост и традиционалните католички вредности. Но, по соборувањето на партијата од власт во 2007 година и смртта на Лех во авионска несреќа во Русија во 2010 година, Јарослав почна да се спротивставува на вистински и замислени непријатели. Кога ПиС освои целосно парламентарно мнозинство во 2015 година, го префрли својот фокус на растурање на демократските институции на Полска.
Меѓу другото, владата на ПиС го преполни Уставниот трибунал, ја прекрои изборната карта и ја презеде контролата врз комисијата за медиуми и судските назначувања. Државните медиуми станаа алатка на ПиС, а опозициските партии ги загубија нивните традиционални комисиски улоги во парламентот, одземајќи им ја платформата за критикување на владата. Но, за разлика од Фидес, напорите на ПиС да го наклони изборното игралиште не беа доволни. Ја загуби власта во октомври 2023 година од коалиција на проевропски, продемократски партии.
Конечно, размислете за хинду-националистичката партија Бхаратија Џаната (БЈП) на Индија. Иако накратко ја вкуси власта како мал дел на поширока коалициски влада во 1989 година, нејзиниот прв самостоен мандат беше помеѓу 1999 и 2004 година. Нејзиниот лидер во тоа време, Атал Бихари Ваџпаји, беше насочен на економска либерализација и подобрување на односите со Пакистан и Кина, а секој обид за „шафранизација“ на земјата остана ограничен.
Како Фидес и Пис, БЈП на крајот ја загуби власта на фер избори. Но, во 2014 година, Нарендра Моди ја донесе партијата до убедлива победа. Како главен министер на Гуџарат, тој претходно претседаваше со брзиот економски раст и антимуслиманските немири во кои загинаа 2.000 луѓе. Кога стана премиер, тој уште повеќе се насочи на економската либерализација, но, исто така, ја поткопа независноста на печатот, ги нападна критичарите на БЈП и ги затвори очите пред насилството на хинду-социјалистичките движења против муслиманите и нивните други наводни непријатели.
Потоа, во 2019 година, Моди го укина специјалниот уставен статус на спорниот регион Кашмир со мнозинско мусламско население и наметна директно воено владеење, како и протуркување на нов закон за државјанство кој ги лиши од права некои муслимани – што го направи БЈП потешко да се победи. И покрај тоа што БЈП драматично не ги оствари своите амбиции на општите избори претходно оваа година, меѓународните набљудувачки групи сега ја класифицираат Индија на Моди како изборна автократија, а не целосна демократија.
Заедничкиот елемент во овие три случаи е харизматичен лидер кој ја отфрла идејата дека на неговите противници некогаш може да им се довери моќ. Поразот е бабицата на антидемократскиот гнев. Кога автократското движење по втор пат ќе ја добие контролата над државната мажинерија,неискуството повеќе не го спречува директно да ги напаѓа институциите.
Паралелите помеѓу овие случаи и движето МАГА на Трамп треба да бидат очигледни. Како и трансформираните БЈП, ПиС и Фидес, денешната Републиканска партија претставува остар прекин од нејзиното неодамнешно минато. Како што американските партии често го правеле тоа, таа претрпе длабока метаморфоза. Таа сега се разликува од нејзината инкарнација од времето на Реган.
Се разбира, постојат континуитети меѓу расистичката реторика на Трамп и Републиканската јужна стратегија од 1970-тите и 1980-тите. Но, Трамп беше политички аутсајдер во 2016 година кој се одвои од – а потоа едноставно го скрши – партискиот естаблишмент. Републиканската национална конвенција од 2024 година покажа персоналистичка партија фундаментално различна од републиканската партија од 2008 или 2012 година.
Како и со Фидес, ПиС и БЈП, МАГА беше движење почетник во 2016 година. Едноставно не знаеше како ефикасно да раководи со лостовите на власт и како последица се соочи со отпор на сите страни. Меѓутоа, ако се даде уште една шанса, ќе има корист од искуството. Покрај Трамп, сојузничките институции, како што е Фондацијата Херитиџ со својот план за Проект 2025, се многу поподготвени од тоа што беа во јануари 2017 година.
Понатаму, како Фидес, ПиС и БЈП, изборниот пораз не го смири републиканскиот темперамент. Обичните републиканци продолжуваат да ги наградуваат кандидатите од понизок ранг кои ги делат антидемократските верувања на Трамп и кои ќе му се придружат во одбивањето да го признаат поразот на фер избори. Воодушевањето на движењто на Орбан е емблематично за овој тренд. Потпретседателскиот кандидат на Трамп, Џ.Д Венс, десничарите како Такер Карлсон и Стив Бенон и Конференцијата за политичко дејствување на конзервативците (која се одржа во Будимпешта во 2022 година) сите го поздравуваат Орбан како авангарда на бунтовничкиот глобален нелиберализам.
Републиканската партија веќе напредуваше далеку по патот што го следеа Унгарија, Полска и Индија. Без оглед на личните ограничувања на Трамп, тој сега води движење со доволно талент и искуство. Поучени од тоа искуство и од слични движења на други места, друга администрација на Трамп би била далеку поефикасна во поседувањето – и оджувањето – на моќта.
Автор: Том Гинсбург, професор по меѓународно право и професор по политички науки на Универзитетот во Чикаго за PROJECT SYNDICATE
