пишува: АЛЕКСАНДАР НИКОЛИЌ ПИСАРЕВ
Во балканските премрежија, било позитивни или негативни, случувањата во една од земјите, со домино ефект, секогаш се рефлектираат и кај соседите. Затоа, идејата за создавање на „Отворен Балкан“ – Балканска федерација во која сите народи би живееле според идејата на француската револуција, Либерте-Фратерните-Егалите (Слобода-Братство-Еднаквост), никогаш не замрела.
Еден од творците на таа идеја која, од време на време, се актуелизира во последните 200 години е и човекот кој многумина не го познаваат или сосема површно чуле за него, Ригас Велестинлис (Фереос). Неговите идеи за мирен, стабилен и организиран Балкан, гледано од денешен агол, според принципите на ЕУ, потекнуваат од крајот од 18 век. Дали македонскиот и албанскиот премиер, Зоран Заев и Еди Рама, и српскиот претседател Александар Вучиќ го читале Ригас? Идејата што имаат намера да ја остварат, а чии зачетоци се направени кон крајот на минатиот месец во Скопје, упатуваат на тоа дека размислувањата им се блиски.
Тие на 29 јули 2021, во Скопје потпишаа договор за „Отворен Балкан“ кој предвидува овие три држави од Западниот Балкан (со отворен повик и до другите држави) да влезат во единствениот систем кој треба да овозможи подобар деловен амбиент, слободно движење на луѓе, капитал и идеи, слободно минување на границите, слободен транспорт на стока, слободно движење на работници, признавање на дипломи и квалификации… полесно регулирање на престојот во трите држави, помош при елементарни и други несреќи…
СТАРА ИДЕЈА
Оваа идеја, ниту е нова, ниту тројцата лидери се први кои ја промовираат во овој дел од Европа со единствената цел, да се хармонизираат односите помеѓу балканските земји и народи и да завладее мир, а на граѓаните да им се обезбеди слободен, квалитетен, удобен и богат живот во мир и благосостојба.
Дали во тоа ќе успеат ? Кој е за, а кој уште на почетокот (ќе) влече рачна кочница? Премиерите на Северна Македонија и Албанија и претседателот на Србија јасно кажаа за каков Западен Балкан се залагаат. Јасен беше и Ригас кога го создаде својот Устав според кој би требало да се уреди „Отворен Балкан“. Но идејата, освен во спорадични обиди и расправи во академските кругови никогаш не заживеа до крај, но до денес остана урнек за развој и демократизација на државите според принципите на француската револуција.
Во актуелниот момент кога некои многу поголеми држави и светски сили територијално далеку или поблиску до Балканот, повторно сакаат да наметнат хегемонија над помалите и поголемите балкански држави, и со политичките, економските или воени притисоци да ја насочат нивната иднина кон оваа или онаа политичка опција, идеите на Ригас во политичките и научните кругови детално се анализираат и вреди да се разгледаат.
Професорот Рeјмонд Детрез со особено внимание ги следи балканските случувања, бара и наоѓа аналогии со размислувањата на Ригас. Тој, заедно со Барбара Сегаерт, Во книгата “Европа и историско наследство на Балканот“ (издавач: „Петер Ланг“, 2008) уште во воведот поставува прашање: „Проширувањето на ЕУ со балканските земји кај многумина предизвикува скептицизам.
Иако е приемот во ЕУ превосходно прашање на економските и политички дилеми, се покренуваат и прашањата на културниот увоз, дали некоја од земјите од регионот на Западниот Балкан е во доволна мера усогласена со „нашите“ стандарди, на „европскиот идентитет“.
Проблематичниот статус на Балканot се состои во неговото заедничко византиско и османлиско наследство. Toa го отвора и прашањето колку се меѓусебно компатибилни „културните идентитети“ на наследниците на османлиската држава со европскиот идентитет. Тие поставуваат и прашање, не само каква е перцепцијата за Балканот на Запад, туку и каква перцепција за Западот имаат луѓето кои живеат на Балкан. Со отворено прашање: Постои ли балкански идентитет?
Во тој контекст, вистинска штета е што луѓето на Балканот толку малку знаат за една голема личност како што е Ригас и што не ги читаат неговите дела. Тој не е само исклучителна фигура од грчката (романската и влашката) историја, туку е важен и за цела југоисточна Европа и инспиратор на многу политички и социјални промени во развојот на демократијата во овој дел од светот и создавањето на ЕУ.
10 ЕВРОЦЕНТИ
Анализата ќе ја започнеме со малку историја. Дали некогаш, додека сте седела во Солун на Платија Аристотелу и сте пиеле „метрио кафе“, сте ги загледале 10-те евроценти што ви ги вратил келнерот како кусур. Ако не сте, погледнете ги на линкот од Европската централна банка, на нив е ликот на Ригас Велестинос.
Зошто ликот и делото на овој Грко-Влав се денес актуелни и интересни.
Државата за која сонувал Ригас и која требало да биде формирана по пат на општобалканска револуција против отоманската власт, требало да се вика Хеленска Република. Денес луѓето зборуваат за Балкан како тој да постоел отсекогаш. Но не е така. Пред 200 години не постоел никаков Балкан. Овој назив се употребувал за топоним – планината Балкан. Просторот кој што ние денеска го идентификуваме со овој назив се нарекувал Румелија, изведен од зборот Рома (Рим) – транскрипција на турски јазик. Тоа била територија освоена од Византиското царство и од управата на Константинопол, населена со христијани. Гледано од аспект на Западниот свет, во неа влегувале римските провинции: Македонија, Епир (во кој денес се простира голем дел на Албанија), Дакија (Романија и дел од Унгарија), Мезија (Србија, Косово, дел од Албанија, цела северна Македонија и северна Бугарија). За нив, терминот Балкан не значел ништо.
Во 1797 година, поборник на Француската револуција, хеленизираниот Влав од Тесалија, роден во местото Фере (Фереос) блиску до Волос, Ригас е инспириран од она што се случувало пред Бастилја. Во него се родила идеја како да го организира Балканот – Румелија и на сите балкански народи да им овозможи мирен и убав живот и заеднички напредок. Тој тогаш ја промовира „Хеленската република“ (не како национална држава, туку како територија на христијанското население со „грчка вера“) во која треба да влезат сите народи од Румелија, Мала Азија, грчкиот архипелаг, Молдавија и Влахија. Сите тие требало да имаат рамноправен статус на граѓани на сите држави кои влегуваат во заедницата, слободно да патуваат и да тргуваат, лесно и едноставно да го регулираат престојот и државјанството во регионот на сите држави, да немаат граници меѓу себе, да се образуваат и да разменуваат идеи, да ги почитуваат правилата и законите кои заеднички и демократски ќе ги донесат, заеднички да се борат против криминал и сè она што ѝ штети на зедницата.
Ригас Велестинлис за моделот на својот Устав го избрал најрадикалниот уставен текст од француската револуција. Централното место го зазема плурализмот на меѓубалканската федерација, личните слободи, граѓанските права, еднаквоста, слободата на движењето, правото на здружување, правото на работа и слободна размена на работни места, лесно пријавување престој и добивање на државјанство, социјална заштита, образование…
(продолжува)
