Србија се наоѓа на критична и општествена крстосница. Она што започна како протест предводен од студенти, прерасна во пошироко граѓанско движење, разоткривајќи две силно спротивставени визии за иднината на земјата. Притисокот расте на сите фронтови. Прашањето што ќе го обликува наредниот период е дали сегашниот моментум ќе се искористи за спроведување реформи и враќање на довербата, или ќе доведе до уште построга државна контрола.
Решавањето на итните политички и социјални предизвици во Србија бара сеопфатен пристап фокусиран на деескалација и враќање на јавната доверба во институциите. Потребни се постојани напори за зајакнување и поддршка на демократските стандарди. Иако Србија е демократска земја, таа сé уште поминува низ продолжена транзициска фаза. Во Турција, доаѓањето на Реџеп Таип Ердоган на власт означи почеток на транзиски процес карактеризиран со елиминирање на улогата на војската и „кемализмот“ – промена што останува нецелосна. Сите земји во регионот сé уште минуваат низ различни фази на транзиција. Протестите против Ердоган започнаа во паркот Гези во Истанбул во летото 2013 година како еколошки демонстрации, но нивната основна цел беше да го отстранат од власт. Тензиите кулмираа во 2016 година со обид за државен удар со цел соборување на Ердоган. Споредлив модел– вклучувајќи знаци на странска вмешаност – сега може да се види во Србија.
Затоа, Србија треба да иницира процеси изградени околу неколку клучни точки:
- Властите треба да ги поканат студентите на отворен дијалог меѓу владата, студентите и други клучни актери. Студентите мора да изберат свои претставници за разговорите, затоа што одбивањето да се вклучат во дијалог со властите постепено ќе ги еродира симпатиите на јавноста, бидејќи целта на секое општество е да ги реши социјалните проблеми.
- Потенцијално одржување на предвремени парламентарни избори, што би обезбедило нов легитимитет на владата (без разлика дали е постојната или новата), би го ресетирало политичкиот пејзаж и би овозможило целокупна општествена обнова.
- Институционална реформа и владеење на правото, вклучувајќи редорма на полицијата, судството и јавната администрација, поддржани од ЕУ, како и транспарентна истрага за насилството против демонстрантите и инфраструктурните неуспеси (пр. случајот со Нови Сад).
- Заштита на граѓанските слободи без употреба на репресивни мерки против демонстрантите и новинарите. Слободата на медиумите мора да биде осигурана како основа на социјалниот дијалог.
- Политичко обновување на Српската напредна партија (СНП) преку внатрешни реформи и дистанцирање од компромитирани функционери. Доколку ова не се направи, демократските промени во владата стануваат сé поневеројатни.
- Улогата на меѓународната заедница — ЕУ треба поактивно да се вклучи не само преку критики, туку и преку нудење конкретни стимулации и забрзување на патот на Србија кон ЕУ.
Аналитичарите веруваат дека излезот од сегашната ситуација не лежи во употребата на сила, туку во моќта на дијалогот, довербата и одговорноста. Влада која ги признава сопствените грешки и покажува спремност за промени има шанса да го води општеството напред. Онаа која не успева да го стори тоа ќе биде заменета преку волјата на луѓето. Затоа, Србија е на историска пресвртна точка.
Самокритичниот пресврт на Вучиќ– шанса за надминување на сегашната ситуација?
Во неговите неодамнешни јавни настапи, српскиот претседател Александар Вучиќ (СНП) сé повеќе ги призна грешките на владата, покажа извесна мера на самокритика и не се воздржа од упатување остри забелешки кон одредени функционери од неговата Српска напредна партија (СНП). Таквиот пристап, кој ретко се гледа на политичката сцена на Западен Балкан, може да се толкува како обид да се преземе иницијатива во услови на растечки општествени тензии, политички притисок и меѓународни предизвици.
Токму оваа способност јавно да ги признае недостатоците на сопствениот политички апарат му дава на Вучиќ кредибилитет да се позиционира како лидер способен да го ресетира политичкиот правец и да понуди решенија за моменталната тешка ситуација во Србија. Иако критичарите го отфрлаат овој потег како тактичко маневрирање пред претстојните избори, останува фактот дека политичката самокритика—ако е автентична и поддржана со конкретно дејствување—може да создаде простор за системски промени.
Клучното прашање сега е дали Вучиќ ќе го искористи овој моментум за вистински прекин со компромитираните кадри и политиката на затворени кругови на моќ, или неговата самокритика само ќе служи за зачувување на статус-кво под маската на реформите.
Темната страна на српското студентско движење
Во неодамнешна статија насловена „Коски, предци, татковина“ [2], новинарот на „Франкфуртер алгемајне цајтунг“, Михаел Мартенс предупредува дека големосрпскиот национализам ги зафатил студентските протести во Србија, нагласувајќи: „Овој тренд се појавува веќе некое време, но во голема мера останува незабележен во странство. Во рамките на студентското движење, кое останува главна движечка сила зад протестите, големосрпскиот национализам сега стана доминантен“.
Авторот тврди дека ова веќе било очигледно во составот на говорниците избрани од студентите за митингот на 28 јуни 2025 година: „Националистите и апологетите на воените злосторства се натпреваруваа во ширењето на големосрпски слогани. Модераторот избран од студентите не беше исклучок. Другите говорници оставија впечаток дека малку се грижат за првичните цели на протестното движење—односно, враќањето на демократијата и владеењето на правото во Србија—и беа повеќе фокусирани на поттикнување нови војни во Косово или Босна“.”[3]
Аналитичарите веруваат дека студентското движење само се чинеше дека се формирало спонтано како одговор на трагедијата во Нови Сад. Одредени опозициски политички партии и странски актери ги искористија студентските протести како алатка за унапредување на сопствените интереси, честопати без вистинска грижа за вистинските барања на студентите. Ова ја поткопа автентичноста на движењето и разбирливо го разгори јавниот скептицизам.
Радикализацијата и губењето контрола што доведуваат до улично насилство за време на протестите, палење канти и судири со полицијата, иако честопати испровоцирани, го компромитираат мирниот карактер на движењето. Вклученоста на поекстремни групи, како што се фудбалските хулигани и идеолошките фракции, ја искривија и пораката и наративот. Ниту една демократска земја не толерира барикади. Француската држава зазеде цврст став против таканаречените „Жолти елеци“ и нивното нарушување на јавниот ред во 2018 година, кога десет лица беа убиени, а 2.800 демонстранти беа уапсени. Слични инциденти се случија во Италија, Белгија и Холандија. Ништо не смее да стои над законот и институциите, кои се од суштинско значење за одржување на јавниот ред и мир.
Движењето страда од недостаток на јасна организациска структура и лидерство. Иако се гордее со својот „хоризонтален“ модел, отсуството на дефинирано лидерство и стратегија го прави ранливо на фрагментација и инструментализација. Само избраните претставници на студентското движење можат да служат како легитимни партнери во дијалогот со властите. Без веродостојни, јавно видливи преговарачи—а не сомнителни—и внатрешна кохезија, движењето ризикува да ја изгуби својата преговарачка моќ. .
Медиумскиот пејзаж околу протестите стана заситен со непроверени тврдења, лажни вести и теории на заговор, кои ги шират и активистите и нивните противници. Дезинформациите го поткопуваат кредибилитетот на движењето и оди во прилог на режимската пропаганда.
Голем дел од активноста на движењето се одвива на социјалните мрежи, каде што студентите често се ограничени на идеолошки хомогени кругови. Ова може да поттикне широка поддршка и да доведе до одвојување од поширокото општество—особено постарото и руралното население.
Некои поединци во рамките на движењето ја користат својата позиција за лична промоција, создавајќи имиџ на „херои на протестот“, додека им недостасува било каква вистинска политичка визија. Овој вид перформативен активизам ризикува да биде краткотраен и на крајот контрапродуктивен.
Студентското движење во Србија има историско значење и произлегува од легитимна кауза, но не е имуно на искривување. За да остане релевантно и веродостојно, мора да се спротивстави на радикализацијата, политичката манипулација, дезорганизацијата и надворешното мешање или кооптирање. Во спротивно, ризикува да исчезне во минлив феномен, а не во двигател на демократизацијата.
Српско–бошњачки односи, или бошњачко–српски односи
Односите меѓу Србите и Бошњаците претставуваат еден од најклучните и најчувствителните аспекти на политичката, историската и општествената динамика во поранешна Југославија, особено во Босна и Херцеговина, но, исто така, и во Србија и регионот Санџак. Иако оптоварени со тешкото наследство од 1990-тите, тие сé уште го носат потенцијалот за соработка, стабилизација и помирување во регионот.
Историски гледано, српско-бошњачките односи се менувале помеѓу соживот и конфликт. Пред војната, Бошњаците и Србите живееле еден до друг со векови, честопати во мешани заедници со меѓусебно почитување, особено во Босна и Херцеговина.
Со распаѓањето на Југославија, односите се влошија значително, кулминирајќи во војната во Босна и Херцеговина (1992–1995), за кое време воените злосторства—особено врз невини цивили—им нанесоа длабока траума и на Бошњаците и на Србите.
Иако Дејтонскиот мировен договор од 1995 година воспостави формален мир, истиот не донесе помирување—меѓуетничката недоверба останува длабоко вкоренета и моментално е на најниската точка од потпишувањето на договорот.
Односите меѓу Србија и Бошњаците денес остануваат комплексни. Додека официјалната реторика од Белград стана поумерена, одбивањето да се признае геноцидот во Сребреница продолжува да го попречува вистинското помирување.
Регионот Санџак и понатаму е обележан со напнатост и маргинализација, иако владеачката партија СНП воспостави коалициски односи со двете водечки бошњачки партии во регионт и одржува добра соработка. Санџак може да послужи како мост и зона на соработка, а не на напнатост—под услов да се почитуваат бошњачкиот идентитет и посебност.
Додека политичките лидери од Република Српска—како што е Милорад Додик—продолжуваат да го негираат геноцидот, да ги величат воените злосторства и да се залагаат за отцепување, директно поткопувајќи ги бошњачкиот идентитет и суверенитетот на Босна и Херцеговина, бошњачките лидери често реагираат на чисто дефанзивен начин и немаат јасна стратегија за градење заедничка иднина.
Сепак, постојат заеднички интереси во области како што се економската соработка, намалувањето на сиромшатијата, европската интеграција и соработката во образованието, културата и спортот.
Значаен дијалог меѓу Српската православна црква (СПЦ) и Исламската заедница во Босна и Херцеговина, исто така, би можел конструктивно да придонесе—под услов двете институции да ги надминат националистичките рамки.
Клучни пречки за подобрени односи вклучуваат историски ревизионизам, негирање на воени злосторства, политизација на историјата, националистички дискурс, медиумска пропаганда и недостаток на вистинска политичка волја од двете страни.
Подобрените односи бараат меѓусебно признавање на вистината и почит кон сите жртви, отворен дијалог во кој се вклучени интелектуалци, верски лидери и граѓанското општество, посилна економска и образовна соработка, политичко лидерство фокусирано на иднината—а не закотвено во минатото, и соодветна поддршка од меѓународната заедница во напорите за помирување. Односите меѓу Србите и Бошњаците се од суштинско знањење за стабилноста и иднината на Босна и Херцеговина—секако, не на сметка на која било трета страна.
Иако односите меѓу Србите и Бошњаците сé уште се оптоварени со минатото, тие се далеку од безнадежни. Помирувањето бара политичка храброст, морална јасност и споделена визија за иднината. Без нив, минатото ќе продолжи да поттикнува нови поделби. Предолгото заглавување во историски негодувања може да доведе до политичка стагнација и да се пропуштат критичните можности за трајна стабилност и просперитет—и за Србите и за Бошњаците.
Анализа на ИФИМЕС((C) 2021 IFIMES) Љубљана/Вашингтон/Брисел/Белград/Сараево, 8 јули 2025 година
Превод: Н. Цветковска
[1] IFIMES – International Institute for Middle East and Balkan Studies, based in Ljubljana, Slovenia, has a special consultative status with the United Nations Economic and Social Council ECOSOC/UN in New York since 2018, and it is the publisher of the international scientific journal “European Perspectives.” Available at: https://www.europeanperspectives.org/en
[2] Frankfurter Allgemeine Zeitung: Knochen, Ahnen, Vaterland. Available at: https://fazarchiv.faz.net/faz-portal/document?uid=FAZ__FD02025070450102882462582
[3] DW: Njemački list: Tamna strana srpskog studentskog pokreta, (DW: German media: The dark side of Serbia’s student movement). Available at: https://www.dw.com/sr/nema%C4%8Dki-list-tamna-strana-srpskog-studentskog-pokreta/a-73153931
