МЕНСУР ХАЛИТИ
Да не се залажуваме. Она што јавноста го виде оваа недела не беше вистинско извинување – беше вежба во реторичко ограничување. Филип Тихомир Петровски, поранешен пратеник и долгогодишен институционален актер, употреби навредлив израз што историски бил насочен кон Ромите за да ја опише системската корупција во Северна Македонија. Кога доби можност да се повлече, не го стори тоа. Наместо тоа, го прошири опсегот на навредата со тоа што небрежно ги вклучи хомосексуалците, а својата изјава ја оправда со зборот „колоквијално“. Тој збор – колоквијално – не беше случаен. Тој беше стратешки. Функционираше како штит – начин да се направи ненормалното да звучи познато, а неприфатливото – наследено. Говорот на омраза, според неговата логика, не беше навредлив – туку само начин на кој зборуваат луѓето. Она што следеше не беше повлекување, туку изведба: не соочување со штетата, туку пресметан обид за нејзино неутрализирање. Не чин на јавна одговорност, туку кореографија осмислена да воспостави контрола врз наративот – и, уште поважно, врз завршницата.
„Колоквијално извинување“ не е извинување – тоа е стратегија
Намерата во одговорот на реакциите на Филип Петровски и уредничкиот тим на Инфомакс не беше искрено извинување. Тоа беше операција за управување со перцепцијата – обид да се контролира оптиката, а не да се признае вина. На целата изведба следеше предвидлив редослед: негирање на намерата, префрлање на вината, фалба за „достоинствената“ реакција на навредените, сомнеж за нивните мотиви, и конечно – прогласување дека случајот е затворен. Ова не е нова формула. Тоа е добро познат модел на контролирање штета, каде што целта не е вистина или правда, туку затворање на наративот – по можност под услови диктирани од оние кои ја предизвикале штетата.
Ајде да видиме што навистина беше кажано. Прво: „Се извинив во име на Филип – тој не мислеше така.“ Ова е реторичка замена. Штетата се признава доволно за да изгледа како каење, но веднаш потоа се брише со изјавата дека немало намера. Но во јавен говор – особено кога се говори од позиција на моќ – намерата не ја поништува последицата. Уставното право не се занимава со внатрешна мотивација. Она што е важно е што било кажано, како било кажано, и какви јавни последици предизвикало. Зборовите на Петровски не беа погрешно разбрани – тие беа погрешни.
Следеше контрадикција облечена во извинување: „Им се извинувам на сите Роми кои се почувствувале навредени. Но тоа не беше упатено кон Ромите“. Ова не е извинување. Ова е стратегија на отуѓување. Не можете да се повикате на заедница преку навредлив израз, а потоа да тврдите дека не сте мислеле на нив. Не можете да се извините за реакцијата, а притоа да го избришете причинителот. И секако, не можете да прерамкувате вековен расистички јазик како недоразбирање. Употребениот термин е специфичен. Неговата историја е позната. Неговата употреба во контекст на корупција не беше случајна. Таа беше структурна.
Законот не завршува кога престапникот ќе прекине со зборување
Следната реченица што сè откри беше: „Ајде да ја завршиме темата.“ Тоа не беше само реченица – тоа беше тактика. Целта на целото не-извинување беше да се прогласи прашањето за решено – не преку слушање, туку преку изведба на затворање. И изведбата функционираше – барем меѓу оние што веќе беа во просторијата. Петровски ја дава изјавата. Тој ја брани. Уредништвото на Инфомакс ја потврдува. Заедно ја прогласуваат за недоразбирање. И потоа, случајот е „затворен“. Без правна постапка. Без институционален одговор. Само затворен круг на самопотврда.
Во оваа верзија на јавна одговорност, престапникот станува и судија и поротник. Но така не функционира правото. Така не функционира одговорноста. А најмалку така функционира уставна демократија. Идејата дека „завршницата“ е лично чувство е длабоко разорно. Затоа што, откако една јавна фигура ќе изврши уставна повреда – со расистички јазик да ја прерамува државната корупција – случајот не е повеќе приватен. Тој станува структурен. Тој влегува во полето на правото. И од тој момент, нема количество жалење, преформулирање или ритуализирано каење што може да го избрише. Уставот не функционира според чувства. Кривичниот законик не реагира на непријатност. Нема клаузула што вели: „доколку говорникот смета дека е погрешно разбран, постапката се поништува.“ Штом штетата е јавна, одговорот мора да биде институционален. Правото да се стави точка на дебатата не му припаѓа на сторителот. Му припаѓа на законот.
Ова повеќе не е за Петровски – ова е тест за државата
Во овој момент, прашањето не е што кажа Филип Петровски. Тоа е документирано, прегледано и јасно. Прашањето е: ќе ги спроведат ли институциите на Република Северна Македонија стандардите кои самите ги поставиле, или ќе попуштат пред познатоста, позицијата и бучавата? Затоа што она со што се соочуваме не е само навреда – туку тест на државниот интегритет.
Ако Јавното обвинителство одбие да покрене постапка според член 319 од Кривичниот законик – кој забранува поттикнување национална, етничка и расна омраза – тоа испраќа порака дека поттикнувањето може да се преговара. Ако Парламентарната комисијата за човекови права и слободи не отвори расправа, тоа ќе значи дека расистичкиот политички говор се третира како политичка дебата, а не како уставен прекршок. И ако Владата молчи, таа овластува нова норма: дека корупцијата може да се припише на етнички идентитет без последици – сè додека тоа се нарекува „колоквијално“.
Кога јавната омраза се рационализира, а институциите дозволуваат таа да помине неказнето, државата не само што се оддалечува од владеењето на правото – таа се дисквалификува од него.
Заклучно: најопасната реченица не беше навредата – туку: „оваа тема е завршена.“
Но, ова не е завршено. Затоа што уставната повреда не се брише со прокламација. Таа бара поправка. Бара институции што стојат на своето дури и кога тоа не е лесно. Бара Република што се сеќава на достоинството кое тврди дека го штити.
Омразата не е колоквијална. Таа е неуставна. И тоа не е ромско прашање. Тоа е недовршено прашање на државата. И сега таа мора да покаже дека знае што значи да се биде држава.
Текстот е личен став на Авторот.
