Игор К. Илиевски
– Највисок приоритет за идното одбранбено планирање е повторното воведување на процесите од системот на повеќегодишно планирање, програмирање, буџетирање и извршување (ППБИ) во одбраната.ППБИ повторно ќе претставува главна алатка за менаџирање со ресурсите во одбраната – стои и во новиот Стратегиски одбранбен преглед.
Министерството го воведе овој систем по препорака на НАТОуште во 2004 година, истовремено со земјите-членки, за огромните суми за купување оружје да ги распореди во неколку годишни буџети и полесно да ги планира набавките. По цела деценија запоставување и на буџетот и на неговото повеќегодишно планирање, ППБИ се враќа навреме за новата регулатива на набавките во одбраната, која за прв пат ќе биде регулирана со посебен закон.
Министерството за финансии, кое е предлагач на законот, нагласува дека овие набавки досега не биле уредени со посебен закон кој би бил во согласност со европските директиви.Досега, единствено споменување на набавките во одбраната и безбедноста во законската регулатива беа два исклучока од стариот, и десетина исклучоци во сегашниот Закон за јавни набавки, донесен неодамна.
– Основна цел на предлог-законот е да се усогласи националното право за јавни набавки со европското право, конкретно со Директивата 2009/81/ЕУ за јавни набавки во областа на одбраната и безбедноста. Со законот ќе се постигне поголема транспарентност и отчетност во спроведувањето на набавките кои имаат одбранбен и безбедносен карактер – посочува предлагачот во образложението за потребата за донесување на законот.
Една од главните новости кои ги носи нацрт-законот е објавувањето на набавките за одбраната. Членот 34 пропишува обврска известување за склучен договор задолжително да се објави на Електронскиот систем за јавни набавки (ЕСЈН), а огласите за доделување договор треба да се објавуваат секогаш, освен доколку се бара заштита на тајните или личните податоци. Предлог-текстот со посебен член предвидува заштита на информациите кога договорите за набавки вклучуваат, бараат или содржат доверливи информации.
И набавките на опрема ќе бидат огласувани на ЕСЈН, а ако е повисока од 400.000 евра, и во Службеното гласило на ЕУ.Законот има и друга сума како праг- ќе се применува за набавки од 20.000 евра за стоки и услуги и од 50.000 за работи.
Дури и со праг на примена, регулативата е исчекор напред во транпарентноста во трошењето на парите во одбраната. Досега ниедна набавка на оружје за АРМ, а до скоро ниту набавките на униформи и опрема, не била објавена. За потсетување, набавките и продажбите на опрема за АРМ досега произведоа неколку афери и судски случаи, во кои беа судени двајца поранешни министри и десетина високи цивилни и воени функционери во одбраната.
Попрецизни правила за набавки
Покрај тоа што ги прави повидливи набавките во одбраната, законскиот текст првпат предвидува и конкретни мерки за заштита на законитоста на постапката, параметри кои понудувачите мораат да ги исполнат, критериуми кои автоматски ги дисквалификуваат од учество на тендери, но и мерки кои треба да го спречат или барем намалат, влијанието врз процесот на одлучување.
Законот пропишува обврска службениците кои ќе утврдат незаконитост во набавката тоа веднаш да го пријават и им гарантира заштита, а забранува лица вклучени во крупни набавки, ако го напуштат Министерството, да се вработат, да стекнат удел или каква било корист од фирма која добила тендер. На лицата кои учествуваат во подготовка на набавките им се забранува да учествуваат и како понудувачи, а воведува и ограничувања во врските меѓу фирмите кои учествуваат во тендери.
Во тендерите мора да се наведат прецизни технички спецификации за опремата, но не такви што ќе упатуваат на конкретна понуда, како што се случуваше со низа јавни набавки во минатите години, особено во МВР. Техничките карактеристики, според нацрт-законот, мора да потекнуваат од пропишана стандардизација. Параметрите кои мора да ги исполнуваат компаниите, пак, треба да ја исклучат, или барем намалат, можноста тендерите да ги добиваат човек-фирми, пропаднати компании, „цвеќарници“-фирми чија основна дејност е нешто сосема друго или фирми поврзани со лица осудувани за кривични дела, чија листа е наведена во законот.
Нацрт-законот предвидува и мерки за поголема ефикасност и ефективност во набавките, меѓу другото и со пресметување на трошоци на животен век како критериум за набавката.
Според првата нацрт-верзија на текстот на новиот закон, тој ќе се применува за сите договори за набавка на воена и опрема од безбедносен карактер, и работи, стоки и услуги поврзани со таквата опрема. Листата на таквата опрема треба да ја утврди Владата.
Текстот, како и Законот за јавни набавки, предвидува можност купувањето опрема да се подели на делови кои ќе бидат регулираани со двата закони-цивилен и воен дел.
– Одлуката дали да се спроведе единствена постапка или повеќе посебни постапки не смее да се носи со цел исклучување на примената на овој закон или на Законот за јавните набавки – стои во членот 5 од текстот, кој ги регулира комбинираните договори.
И повторно, исклучоци
Но, и овој закон предвидува исклучоци, кои остануваат во сферата на дискрециски права. Вкупно петнаесетина.
Законот нема да се применува за договори уредени со посебни процедури од меѓународни договори, набавки од влада на друга држава, набавки за сили стационирани надвор од земјата (единици во операции во странство), набавки со правила на меѓународна организација, како НАТО, која набавува за сопствени цели или за договори кои по тие правила мора да и се доделат на една земја-членка на организацијата. Законот нема да се применува ниту за договори кои би ја обврзале државата да достави информации кои би ги загрозиле „основните интереси за нејзина безбедност“. Апсолутен исклучок се договорите за опрема или услуги за разузнавачки активности. На процедура на јавни набавки нема да подлежат ниту плаќањата поврзани со истражување и развој на нова опрема и сите набавки поврзани со недвижности. Сепак, нацрт-законот ја обврзува Владата за сите овие набавки да донесе посебен годишен план.
Иако предвидува низа исклучоци, нацрт-законот се повикува на одредби во европската директива, кои се речиси идентични. Директивата ги правда исклучоците, меѓу другото, и со „чувствителноста на некои договори“, „потребите на разузнавањето“ и итноста во операциите надвор од сојузничка/територија на ЕУ.
Прочитајте повеќе:
Речиси 25 милиони евра за опрема која ќе се набавува долгорочно
И пензиите стануваат „трошоци на одбраната“
АРМ со нови „фондови“ за пензии и оружје и нови правила за трошење
Утре ќе читате: Допрва ќе следат трошоците за мисии во странство и членството во НАТО
Подготовката на оваа истражувачка сторија е поддржана од Иницијативата за демократија на Западен Балкан, програма на Фондацијата за демократија на Вестминстер. Содржината на оваа истражувачка сторија не ги одразува ставовите или мислењата на Фондацијата за демократија на Вестминстер или Британската влада.