ВОЈО МАНЕВСКИ
- Во напливот на разни политички понуди на партиите сметам дека како граѓани мораме да побараме и јасни програми за политиките во производството на храна. Не само политики, туку и личности кои ќе ги остваруваат тие политики. Разни политиканти кои завршиле земјоделски факултет, а седат со децении во партиските штабови се погодни за митинзи и пропаганда, а не за сериозни реформи и постапки. Најдов податок дека во овој момент имаме над сто носители на магистерски и докторски титули од областа на земјоделието. Ете шанса да предложат модели за производство на поздрава и повеќе храна.
- Кинезите со дронови вршат запрашување и заштита на посевите. Полјаците не се плашат од заразни болести кај стоката бидејќи изградија современа ветеринарна заштита. Ние на неколку години имаме некоја епидемија и го девастираме стадото до големина која повеќе изгледа како во песните за дедото и кавалот, а не за сериозно производство на храна. По ридовите можеме да си свиркаме, ама на трпезата ќе немаме ручек.
Деновиве низ Европа се случуваат низа од протести на земјоделците. Производителите бараат заштита и нова улога во водењето на државните политики за производство на храна во нивните земји. По почетокот на глобализацијата од деведесеттите кога се најавуваше нов начин на производство на храна и се очекуваше оптимизација на целиот процес во зависност од климатските погодности денес состојбите се променија. Очекуваните нивелации на светскиот пазар изостанаа поради низа берзански шпекулации и неподготвеноста на развиените земји да го делат светскиот колач. Зајакнување на „индепендистичките“ сили како и пандемијата од КОВИД на виделина ја истакнаа нееднаквоста на светскиот пазар и неговите регулативи. Војните во Украина и во Газа покажаа дека производството на храна не е само земјоделска дејност, туку и макроекономска и безбедносна политика. Државите кои имаа сигурни извори на енергија и храна полесно ја поминаа кризата и имаа помала увезена инфлација.
Кои се предностите и слабостите во производството на храна кај нас?
Предностите се котлините која секоја за себе има некоја микроклима што ѝ дава можности за производство на храна. Такви анализи за предностите има и се стари и по седумдесеттина години. Има и нови анализи, ама тие не се систематизирани и не е изградена стратегија која ќе ги определува политиките на среден и долг рок. Реформите во земјишните фондови досега ништо добро не донесоа, или од рационална гледна точка имаме регрес кој доведе до мали и расцепкани парцели кои не дозволуваат сериозни агротехнички мерки. Досега имаше пет такви реформи од времето на национализација на земјишните фондови од 1946 година. Програмата поддржана од Светската банка и фамозниот Макнамара доведе до формирање на комбинати и задруги кои беа заокружени целини на производство од нива до трпеза. Тоа сето пропадна низ процесот на приватизација. Капацитетите пропаднаа, а земјоделските површини се исцепкаа и сега состојбата е таква што една третина од површините не се обработува. Еден дел се обработува на некој архаичен и традиционален начин што не е конкурентен. Затоа се неопходни мерки од државата, ама до сега тие беа повеќе социјални или за задржување на какво-такво производство. Десеттина години беа користени повеќе како предизборен поткуп, отколку издржана поддршка за покачување на квалитетот и квантитетот на производството на храна. Обидите за организирање на некакво поцврсто здружување на земјоделците се недоволно примамливи поради недефинираноста до крај на нивните права и обврски. Остарените земјоделци не се подготвени на измени во нивниот статус на ситни сопственици на земјишни површини и преработувачки капацитети. Мораме да признаеме дека довербата во државните институции не е на ниво кое им гарантира правна или производствена сигурност.
Системот на субвенции во земјоделието е добра идеја, ама не смее да се покрие со популистички активности на актуелната политичка структура. Доделувањето на субвенции за засадена или посеана површина доведе до низа на сомнежи за коруптивни оценки. Според податоците, над осумдесет проценти од средствата се доделени на големите или средни компании кои имаат „тајкунска“ структура на сопственост. Без јасна политика дојдовме до тоа да населението кое се занимава со земјоделие е остарено и без поголеми амбиции за применување нови агротехнички мерки. Партизацијата на разните здруженија на земјоделци е дополнително зголемување на недовербата во системот. Каде партиите се вмешаат ни трева не расте, а камоли пиперки.
Светот познава два система на производство на храна. Едниот систем е кога производителите се грижат за поголемо производство на храна, а нивните здруженија преговараат со откупните и трговските компании околу цената и со државните органи за субвенции. Овој систем е познат во Европа и е најразвиен во Франција и Холандија.
Во Америка нема субвенции, но има силни здруженија кои самите излегуваат на берза и таму склопуваат договори со големите синџири на продавачи на земјоделски производи.
Кој модел да го примениме кај нас или да направиме некој модел со спецификите на нашите состојби? Дефинитивно третирањето на производството на храна како социјална категорија за зачувување на социјалниот мир е на својот крај. Селата се испразнети, младите не се заинтересирани за земјоделие, а инвеститорите ги насочуваат парите во секторите каде побргу и повеќе се заработува.
Во напливот на програми и модели кои партиите ќе ги предлагаат во изборната трка мора да се постават суштински прашања. Ако констатираме дека не сме конкурентни со вакви производители и ваква механизација ќе дигнеме ли раце од производство на храна и ќе се потпреме на увозот? Само да заборавите на патриотските изјави за независност и сувереност. За увезената инфлација при секоја следна криза на пазарите на храна и да не зборуваме. Овде не е потребна некоја експертиза, туку обична прошетка до зелените пазари или до маркетите и ќе видите колку од храната која се продава е увезена. Увозното лоби или како што земјоделците го нарекуваат „зелена мафија“ според обртот на капитал е при врвот на сивата економија. Тој проблем не е од вчера, туку се провлекува од средината на осумдесеттите. Ако тоа не се канализира во поправедни и правни рамки, на рафтовите ќе имаме домашна храна како раритет или како етнолошко наследство. Дваесет години се повикуваат истражните органи да ја испитаат работата на земјоделскиот инспекторат, но досега освен смените на челниците нема обвинителски постапки. Ова е доказ за силината и моќта на сивиот сектор во производството и увозот на храна. Без ставање ред во овој сектор тешко ќе ни одат преговорите со Европа, а последиците ќе бидат помалку евидентирани површини, помалку повеќегодишни засади и сточен фонд. Со што ќе влеземе во европската евиденција, со тоа ќе располагаме и тоа многу тешко се менува, а уште потешко се доаѓа до средства од европските фондови. Ние не се прославивме со ИПА фондовите за земјоделство поради неподготвеноста и нестручноста на министерството и неговите помошни агенции, а камоли како дел од европските комисии. Имаме пример за тоа во Славонија, Хрватска кој денес произведува помалку отколку пред влезот на Хрватска во ЕУ. Причините за тоа се повеќе, но експертите од оваа држава ова го посочуваат како битен елемент.
Од почетокот на политиката на доделување на субвенции во земјоделието се потрошени скоро една и пол милијарди евра, а производството на храна не е на задоволително ниво. Погледнете ги билансите на увоз. За глава ќе се фатите колку се троши на увоз на жито, брашно, месо, млеко и млечни производи. Една четвртина од трговскиот дефицит е токму поради недоволното производство на храна и недоволниот извоз на земјоделските производи.
После десеттина години воочени слабости во системот на субвенции за поздравување е најавата на министерот Николовски за нов критериум. Комбинираниот модел за посеани површини и субвенции за стратешки производи е добар почеток на расплетување на разните интереси поврзани со субвенционирањето на производството на храна. Сто и дваесет милиони евра на година не се основа за лаконски изјави од типот „за јагниња дадовме толку, за нови насади волку“, туку причина за сериозно преиспитување на резултатите во политиките на субвенции во земјоделието.
Сѐ додека не видиме издржана стратегија на доделување во закуп на државното земјоделско земјиште, попрецизна правна регулација на контрола на откупните центри, однапред договорени цени и прецизирање на квалитетот на производите, производителите ќе бидат оставени на интересите на разните накупци и прекупци. Пазарните законитости кога нема целосно оформени пазарни услови не можат да функционираат. Доказ ви се цените на храната во маркетите кои се повисоки од соседските, а не паднаа кај нас иако кај земјите производители тие се намалени и за 25%. Значи профитот на трговците ја одредува висината на цената, а не цената на производство на храната. Новиот закон за фер трговски практики очекуваме да даде некаков резултат, но без јасна регулација на пазарот ефектите ќе бидат краткорочни. Да не ја заборавиме и болеста на нашите институции – корупцијата.
Сѐ на сѐ, на крај плаќаме и скапа и недоволно квалитетна храна.