Основните судови во Северна Македонија никако да се реформираат. Тие се соочуваат со многу проблеми, кои се пренесуваат од година во година. И во 2022 година овие судови ќе се соочат со сериозен недостиг на човечки и технолошки ресурси затоа што покрај луѓе им недостигаат и функционални компјутери. Исто така, нивната буџетска зависност од извршната власт останува сериозен проблем, пренесува Порталб.мк.
Овие но и други проблеми се идентификувани и во Функционалната анализа на основните судови на Република Северна Македонија спроведена од Центарот за правни истражувања и анализи, која беше финансиска поддржана од Британската амбасада во Скопје.
Севкупниот заклучок од анализата за работата на основните судови е дека постојат одредени системски недостатоци и слабости во функционирањето на целокупното судство, персоналот и стручниот судски кадар и расположливите технички и финансиски ресурси.
Забележано е дека во сите процеси во основните судови недостига стратешки пристап и аналитички капацитети за оценување на потребните ресурси за функционалноста на судот согласно законските надлежности (кадровско екипирање со стручен кадар како што се службеници, референти, ИТ специјалисти, работна опрема, стручно оспособување и следење на нивната работа, финансиска политика и долгорочни капитални инвестиции). Преку утврдување на реалните услови и капацитети во основните судови, од анализата може да се оцени степенот на ефикасност и ефективност на основните судови во обезбедувањето заштита и правна сигурност во судските постапки.
Независност и непристрасност на судиите
Од анализата на независноста и непристрасноста на судиите се констатира дека уставните и законските гаранции се доволни за заштита на судиите при вршењето на нивната судиска функција, но проблематичен е нередовниот избор на судии и по испразнување на местата. Според анализата, во сите основни судови недостигаат судии, предвидени согласно одлуката на Судскиот совет на РСМ и мислењето на Врховниот суд на РСМ. Во анализата се нагласува дека постојат ризици за независноста на судството поради условувањето од извршната власт во делот на буџетскиот план на судството и потребните вработувања, што во пракса претставува ризик според уставното начело на раздвојување на овластувањата.
Ефикасност на основните судови
Анализата за ефикасноста на основните судови ја опфати динамиката на движењето на предметите низ судовите во текот на годините и преку соодносот на решени предмети и вкупниот број предмети во работата на судот. Констатирано е дека сите основни судови покажуваат висок степен на ефикасност во решавањето на предметите, но со оглед на недостигот на избрани судии и вработени судски службеници, може да се заклучи дека постои голем обем на работа на судиите во извршувањето на судските функции.
Имено, судиите во основните судови дневно решаваат во просек по 5 предмети во текот на целата година. Со цел да се помогне во донесувањето заклучоци и мерки за потребните материјални и човечки ресурси, за ефикасно постапување на судовите, во анализата се направени проекции за справување со обемот на работа во сегашните услови и за пополнетите судски места и позициите судски службеници. Анализата ја истакна потребата во следењето на ефикасноста на основните судови да се вклучат оние параметри кои влијаат на квалитетот на судската работа, како што се дефинирањето на суштинскиот и несуштинскиот персонал во основните судови, роковите на процесот и расположливите ресурси и потребната опрема за судиите при реалното вршење на судиската функција.
Транспарентност и отчетност
Анализата на транспарентноста и отчетноста на основните судови е направена преку постулатот на правото на правично судење, односно можностите за присуство на јавноста во судските постапки и информирање на граѓаните за работата на судот. Од анализата произлезе дека основните судови имаат тешкотии во спроведувањето на правилата за односи со јавноста, предвидени во Регулативата, поради недостиг на соодветен кадар и недостаток на специјална едукација на лица кои ќе ги спроведуваат постапките за транспарентно и отчетно функционирање на основните судови. Анализата покажа дека веб-страниците на судовите се главниот канал за комуникација со јавноста и странките за нивната работа, но и дека недостигаат унифицирани содржини и информации кои можат да ја подобрат транспарентноста и отвореноста на судовите.
Квалитет на судската правда
Квалитет на судската правда се анализира преку статистички податоци за функционирање на основните судски, предмети претставени преку бројот на одлуки кои се потврдени, укинати и изменети од повисоките судови. Во анализата се констатира дека недостасуваат стандардизирани алатки и обрасци и дека достапните податоци не се доволни за да се извлече заклучок за квалитетот на основните судови и дека е неопходно да се преиспита методологијата за мерење и следење на квалитетот на судската правда. Во овој дел беа анализирани програмите на Академијата на судии и јавни обвинители (АСЈО) за професионален развој на судиите и судската служба и беше констатирана потребата од проширување на темите за обука, како и воведување алатки за следење на националната и меѓународната судска практика во правец на единствен третман во основните судови.
Човечки ресурси
Има сериозен недостаток на човечки ресурси, со кој основните судови се соочуваат со години, за да се обезбеди ефективно функционирање на судовите. Анализата на актите за систематизација и организација во судовите покажува дека нема целокупен предвиден кадар на судии и судски службеници, особено стручни судски службеници и раководители на судските служби, што покажува дека судовите немаат јасно дефиниран механизам за управување со човечките ресурси, во кои би се вклучило следењето и оценување на ефектот од нивната работа. Преку анализата за комплетирање и извештајот за различни категории на вработени во основните судови, се нагласува дека е потребно разгледување на потребниот број, критериуми во актите за систематизација на судските службеници, судската полиција и помошниот персонал за исполнување на реалните потреби на судовите.
Услови за работа во основните судови
Во однос на функционалноста на условите за работа во основните судови, во анализата се истакнати капацитетите и просторните ресурси за спроведување на судските надлежности, како што се опремување на судниците за одвивање на судските постапки, пристапот до канцеларијата за граѓански статус и судот за странките и лицата со попреченост, капацитетот на судската архива и просторот за судскиот персонал. Анализата покажа дека на речиси сите судови им е потребна реконструкција, инфраструктурно подобрување и санирање на постоечките дефекти кои можат да бидат опасност за вработените во судовите и граѓаните.
Од анализата е констатирано дека реновирањето и одржувањето на просторно – техничките услови во судовите не продолжуваат поради недостиг на големи капитални инвестиции во судството. Покрај тоа, анализата покажа дека постои ниско ниво на соработка со Агенцијата за управување со конфискувани имоти и дека има тешкотии во спроведувањето на Законот за располагање со движен имот, што резултира со преоптовареност на судските простории со предмети со кои се извршени кривични дела, како и стар инвентар.
Компјутерска поддршка
Функционалната анализа потврди дека компјутерската поддршка во основните судови е недоволна за поддршка на сите информативни процеси предвидени во законската рамка за судовите. Анализата покажува податоци за компјутерската опрема во судовите и констатира дека истата е значително застарена или нефункционална со цел основните судови да обезбедат исполнување на нивните надлежности, а дополнително е констатиран недостиг на посебна организациона единица која ќе ги следи работните процеси со употреба на ИТ во судовите. Во овој контекст, анализата го покажува потенцијалот на Автоматизираниот компјутерски систем за управување со предмети (АКМИС) и можностите што тој ги има за собирање, обработка и анализа на податоци за предметите, но кои во отсуство на утврдени процедури и овластувања недоволно се користат во основните судови.
Финансиска независност
Од аспект на финансирање на судството се анализирани судските буџети за период од 5 години, при што беа опфатени тековните трошоци во судот, платите на судиите и износите на капиталните инвестиции во судовите. Анализата покажа дека сегашниот модел е пречка за ефикасно функционирање на судовите бидејќи не дозволува независност на основните судови во планирањето и распределбата на судскиот буџет, па затоа основните судови работат со помал судски буџет од предвидениот и со предвремени јавни набавки и вработувања во судовите.
Од анализата произлезе дека извршната власт дава согласност за судскиот буџет спротивно на Законот за судството, но и дека не се почитуваат законските ограничувања за потребниот износ на судскиот буџет. Според анализата, финансиските податоци не дозволуваат подетална анализа на работата на судот во планот на финансиската политика од стратешко значење, а се констатирани и недоволни капитални инвестиции во судските капацитети, кои според анализата треба да се третираат како приоритетни за сите основни судови.
Родова перспектива
Од родова перспектива, направена е анализа на родовата структура на судиите и судската служба во основните судови. Истата покажа дека и покрај тоа што во судовите има мнозинска застапеност на жените, одредени сегменти се целосно машки, на пример судската полиција. Анализата на родовата застапеност беше длабински ограничена поради недостатокот на систематизирани податоци поделени според пол, но сепак е солидна основа за изнаоѓање решенија за прашања директно поврзани со родовите перспективи.
Како резултат на овие состојби, судството се соочува со систематски тешкотии во извршувањето на судските работни процеси ефикасно, ефективно и економично, гарантирајќи го истовремено и квалитетот на судската правда.
Наодите и препораките од оваа анализа, велат од Секретаријатот за европски прашања, ќе бидат основа за идните стратешки документи за подобрување на работата на судството, новите процеси и приоритети за подобрување на условите и капацитетите за работа и управување во основните судови.
Овие проблеми во судството ја поткопуваат правдата, односно поради неможност да се разгледуваат предмети, поради недостаток на судии и друга опрема во судот, од кривично гонење може да се спасат лица со тешки кривични дела. Ова дури и го стагнира патот кон ЕУ, бидејќи реформите во овој сектор се дел од процесот на земјата на патот кон Европската унија.
извор: МЕТА
