Меѓународниот институт за блискоисточни и балкански студии ИФИМЕС од Љубљана, Словенија, подготви анализа за актуелната политичка ситуација во Западен Балкан по повод неодамна одржаниот самит на лидерите на регионалната иницијатива „Отворен Балкан“ во Белград. Од опсежната анализа „Отворен Балкан 2022: Инструмент за справување со кризи – зима 2022/23“, ги издвојуваме најважните и најинтересните делови.
Инструмент за справување со кризи – зима 2022/23
На 1 и 2 септември 2022 година во Белград се одржа самитот на иницијативата Отворен Балкан, заеднички проект на Србија, Северна Македонија и Албанија, создаден со идеја за слободен проток на луѓе, стоки, капитал и услуги. Претседателот на Србија, Александар Вучиќ, премиерот на Албанија, Еди Рама и премиерот на Северна Македонија, Димитар Ковачевски, учествуваа на Самитот на лидерите на регионалната иницијатива Отворен Балкан. Размислувањето за иднината и барањето оптимални решенија за сложената ситуација во регионот на Западен Балкан беа главните насоки на собраните политички лидери.
Економскиот просперитет е незамислив без добрососедски односи, регионална соработка и елиминација на внатрешните тензии. Поголемиот дел од трговијата се одвива во регионот, што е силен поттик за подобрување на билатералните и регионалните односи. Во несигурно и недоверливо соседство нема лидерство и просперитет. Иницијативата е компатибилна со принципите на ЕУ. Тука е исклучително важна меѓусебната помош и размена на искуства меѓу земјите во пристапните преговори со ЕУ. Отворениот Балкан е мировен проект како Заедницата за јаглен и челик, претходник на денешната ЕУ.
Останатите земји од Западен Балкан засега не се приклучија на проектот, но на самитот учествуваа премиерот на Црна Гора Дритан Абазовиќ и претседавачот на Советот на министри на Босна и Херцеговина Зоран Тегелтија. На самитот учествуваа унгарскиот министер за надворешни работи и трговија Петер Сијарто и турскиот министер за надворешни работи Мевлут Чавушоглу. И овојпат отсуствуваше присуството на претставниците на Косово. Покана за присуство е испратена и до шефовите на дипломатиите на Грција и Италија, а најверојатно ќе учествуваат и на следниот самит во Тирана.
Отстранување на бариерите
Отворениот Балкан создава нова деловна средина и атмосфера во земјите и регионот и отвора нови можности за соработка. Слободниот проток на луѓе, стоки, капитал и услуги носи и нови економски резултати и нормализација на односите. Отстранетата бариера добива на важност особено за време на пандемијата Ковид-19 и украинската криза, која предизвика енергетска и прехранбена криза. Хроничниот недостаток на работна сила и неговата флуктуација добиваат особено значење. Наскоро ќе се појават легитимации за единствениот пазар на труд и единствена дозвола за работа и престој за земјите-членки на Отворениот Балкан. Уникатна вињета за користење на автопатиштата е во завршна фаза. Интегрираните гранични премини веќе го намалуваат времето на чекање на границите и им носат заштеди на превозниците. Економијата на обем и синергетските ефекти директно водат до зголемена трговија. Проекциите за идниот економски развој на овие земји се незамисливи без Отворениот Балкан. Ефектите од Отворениот Балкан во иднина ќе доведат до значителен раст на БДП, дури и до дополнителни 20 до 30%. Односите меѓу земјите во рамките на иницијативата се на највисоко ниво.
Воспоставувањето зелен коридор за транспорт на прехранбени производи на граничните премини доведе до зголемување на трговската размена во овој сектор за околу 20%, а отворањето на наменски ленти го скрати досегашното неколкучасовно чекање на границите на 10 до 20 минути.
Договорот за механизми за обезбедување непречено снабдување со основни прехранбени производи во рамките на Отворениот Балкан предвидува дека кога една од трите земји ќе донесе одлука за забрана за извоз на одредени прехранбени производи, тоа нема да важи за останатите членки на иницијативата.
Идејата на албанскиот премиер Еди Рама резултираше со потпишување на Меморандум за разбирање во областа на кинематографијата и аудио-визуелните активности, како продолжение на претходно потпишаниот Меморандум во областа на културата од јули 2021 година, со кој ќе се воспостави заедничкиот Отворен балкански копродукциски фонд за филмски професионалци. Се отвора можноста за формирање Отворена балканска спортска лига во различни спортови.
Фактите ја побиваат реалноста
Отворениот Балкан се повеќе станува регион на можности и развој во кој се разговара и се договара да се сврти кон иднината. Примарните теми се фокусирани на економијата. Недостиг на работна сила има во градежништвото и угостителството, а има потреба и од сезонски работници во земјоделството. Минатото не може да се промени, но потребно е правилно да се справиме со минатото и да работиме на обезбедување подобра иднина со што помала неизвесност. Земјите од Отворениот Балкан досега имаат потпишано повеќе билатерални и трилатерални договори со цел олеснување на меѓусебната трговија, енергетска безбедност, забрзување на пристапот до пазарите на трудот, помош при природни катастрофи, поедноставување на фитосанитарни и ветеринарни процедури, развој на туризам, олеснување на меѓусебното признавање. на дипломи и научни звања, развиваат соработка во културата, спортот, екологијата, цивилната заштита…
Постигнатите резултати не се целосно видливи, особено на полето на економијата и економската соработка на земјите собрани на Отворениот Балкан. Побрз проток на луѓе, стоки, капитал и услуги, забрзан раст на сите економски показатели, подобра и сеопфатна политичка соработка, забрзано решавање на сите меѓусебни проблеми и спорови преку процесот на дијалог и помирување – се доказ дека земјите од Западен Балкан имаат нешто да и понудат на ЕУ, што сакаат, можат, можат и знаат дека соработуваат со ЕУ, дека мора, и формално, така и правно, да бидат дел од заедницата на европските народи и дека со векови се Европа, без разлика што сегашната политика и бирократија ги предизвикува и попречува . Отворен Балкан е регионална иницијатива, регионален проект, но не е компензација за членството во ЕУ или некаква чекална за членство во ЕУ.
Забележан е напредок во регионот, но потребни се дополнителни инвестиции во изградба и подобрување на инфраструктурата, особено на граничните премини, како и имплементација на потпишаните договори, со цел целосно да се почувствуваат ефектите од иницијативата.
По воспоставувањето зелени коридори, специјално означени знаци „Отворен Балкан“ на граничните премини, како и променет режим на контрола на стоки со потекло од една од трите земји на Отворениот Балкан, процедурите на границите значително се поедноставија и станаа по ефикасен. Важен е и потпишаниот договор за заштита и помош во случај на итни случаи.
Тие меѓусебно ќе си помагаат во сите предизвици и немири, кои би можеле да се појават на пазарите на земјоделски производи (пченица, брашно, пченка и други производи).
Забрзано се работи на гасна интерконекција и соработка во изградбата на зелени извори на енергија.
Анализите покажаа дека Отворениот Балкан е формиран пред пандемијата на корона вирусот, така што поединечните држави и целиот регион може поадекватно и поуспешно да се соочат со пандемијата на корона вирусот, но и со енергетската и прехранбената криза, што беше предизвикана од руската инвазија на Украина. . Делумниот пристап кон решавањето на пандемијата, енергетската и прехранбената криза носи и делумни резултати. Во регионот се создава сосема нова позитивна атмосфера и амбиент. Постигнатите резултати преку бројки ги демантираат замерките на Отворен Балкан дека наводно се работи за „голема Србија“, „голема Албанија“ и за проектот на Џорџ Сорос. Земјите-членки на Отворен Балкан го организираа меѓународниот саем „Вино Вижн“, на кој излагачи беа од 26 земји и беше еден од водечките настани во светот во оваа индустрија. Белград беше епицентарот на настаните на Балканот, но другите градови на Отворениот Балкан, Скопје, Тирана, Куманово, Драч, Сараево, Подгорица, Приштина и други градови имаат шанса да станат епицентар на настаните. На долг рок се планира изградба на гасовод меѓу Србија и Северна Македонија, заеднички соларни централи и снабдување преку терминал за течен нафтен гас од Албанија.
Босна и Херцеговина веќе функционира како Отворен Балкан
Во Босна и Херцеговина, проектот Отворен Балкан не го доби вниманието и поддршката што ја заслужува. На бизнис заедницата и треба единствен економски простор и економски слободи, кои важат и во ЕУ. Сосема е извесно дека Босна и Херцеговина ќе се приклучи на овој процес, бидејќи тоа никому не носи ништо лошо. Кој во Босна и Херцеговина го блокира пристапот кон Отворениот Балкан? Милорад Додик (СНСД) јавно се залага за пристап до Отворениот Балкан. Меѓутоа, кога, како претседавач со Претседателството на БиХ, побара од претседавачот на Советот на министри на БиХ, Зоран Тегелтија (СНСД) и министерот за надворешна трговија и меѓународни економски односи, Сташа Кошарац (СНСД), да подготват информации за БиХ. Претседателство, таа информација не била испратена до Претседателството на БиХ и затоа не можела да биде ставена на дневен ред за да се разговара за неа. Тие активности беа резултат на разговорите меѓу членовите на Претседателството на БиХ во Брисел и високиот претставник на ЕУ за надворешна и безбедносна политика, Жозеп Борел. Тогаш членовите на Претседателството Шефик Џаферовиќ (СДА) и Жељко Комшиќ (ДФ) ветија дека ќе ја разгледаат оваа иницијатива. Сепак, интересот на Додик е Босна и Херцеговина да не влезе во Отворениот Балкан, бидејќи одредени приходи би биле значително намалени, особено оние на Управата за индиректни даноци, која тој ја контролира или раководи. Уште еднаш имаме ситуација во БиХ, дека тие што се ЗА не мора да се навистина ЗА, а тие што се ПРОТИВ не се нужно ПРОТИВ. Ова се однесува и на пристапот на БиХ во иницијативата Отворен Балкан.
Аналитичарите сметаат дека Босна и Херцеговина функционира повеќе од која било друга земја на принципите на Отворен Балкан и штета е што институционално не ги користи придобивките што ги дава Отворениот Балкан.
Поставување информации за т.н големите државни проекти, без разлика дали се големосрпски, големоалбански, големохрватски, големобугарски или големоунгарски, го одвлекуваат вниманието на регионот од неопходната соработка во сите области и создавањето на многу потребен дух на соработка и заедништво во регионот.
Косово станува се поизолирано
ЕУ покажа неефикасност на примерот на дијалогот меѓу официјален Белград и Приштина за нормализација на односите во кој посредник е ЕУ. Иако т.н Договорот од Брисел за дијалог беше потпишан во 2013 година, дијалогот беше во застој со месеци, за подоцна да доживее целосно фијаско. Тоа се води прилично нетранспарентно и пасивно од ЕУ.
Иницијативата Отворен Балкан е инклузивна и треба да ја забрза интеграцијата на регионот. Иницијативата Отворен Балкан повеќе не треба да бара оправдување за своето постоење, ниту пак да се објаснува. Отворениот Балкан зборува сам за себе и оние кои имаат визија за иднината, кои сакаат да ја видат и слушнат, ќе ја препознаат и разберат иницијативата. Целта е членовите на Отворен Балкан да извлечат максимум од оваа иницијатива и затоа да ги поканат другите земји да се приклучат. Косово е најизолираната област во Европа со катастрофални економски показатели. Иако Косово често нагласува дека е најблискиот сојузник на САД, сепак не се приклучува на иницијативата Отворен Балкан, која е силно поддржана од САД. Визната либерализација на Косово води кон вклучување во Отворениот Балкан.
Доаѓа ли крај на условувањата од ЕУ?
Албанскиот премиер Еди Рама изјави во Белград, на отворањето на Самитот на отворени балкански лидери, дека лидерите на земјите членки сериозно ќе размислат да поканат и други важни земји од ЕУ во регионалната иницијатива, како што се Грција, Италија, Унгарија и Турција.
Војната во Европа е аларм за сите, бидејќи покажа ранливост во однос на енергијата и исхраната. Нема друг рецепт освен солидарност, да си помагаме на Балканот за да обезбедиме доволни количества гас.
Самитот ги потврди зборовите на српскиот претседател Александар Вучиќ (СНС), кои ги изговори на почетокот на пандемијата Ковид-19 кога рече дека ЕУ е „бајка на хартија“ и рече дека „не постои голема меѓународна или европска солидарност“.
ЕУ се уште поставува нови услови или критериуми за членство на земјите од Западен Балкан. Анализите покажаа дека и сега 15 земји-членки на ЕУ не би можеле целосно да ги исполнат условите за членство, кои ги бараат земјите од Западен Балкан. Се наведува дека за членки се примени Бугарија и Романија, но од неодамна и Хрватска. Дури и во 2004 година, 9,5 земји беа примени во полноправно членство, бидејќи само половина Кипар беше примен. Се издвојуваат француската покраина Корзика и италијанската провинција Сицилија, каде регулативата на ЕУ не функционира ни приближно како што налагаат стандардите, регулативите и директивите на ЕУ.
Откако САД го довери регионот на Западен Балкан на грижа на ЕУ, не е забележан значаен развој. Другите земји, особено Русија, Кина и Турција, го зајакнаа своето присуство и влијание во регионот. Неопходно е враќање на САД на Балканот. Довербата во ЕУ слабее и таа станува се помалку доверлив партнер. Прашањето е дали ЕУ може да ја надмине внатрешната криза без посилна поддршка од САД.
Аналитичарите сметаат дека земјите од Западен Балкан мора да воспостават силна политичка, економска, културна, спортска и каква било друга форма на соработка и дека заеднички делуваат кон ЕУ како група земји со јасно дефинирани барања и цели. Неопходно е да се прецизира кога ќе се случи проширувањето, бидејќи проширувањето не може да се одложува на неодредено време. Важно е да се нагласи дека регионалната соработка не значи дека земјите од регионот се откажале од својот европски пат и членството во ЕУ.
Соработката во рамките на т.н. може да послужи како искуство. Вишеградската група на држави (Унгарија, Полска, Чешка и Словачка), кои многу често заеднички дејствуваат во рамките на ЕУ со јасно изразени барања и позиции. Вишеградската група (V4) беше формирана за да им олесни и побрзо на тие земји да станат членки на ЕУ и НАТО, што и го направија. Важно е земјите од регионот заеднички да делуваат кон ЕУ и/или кон другите надворешнополитички иницијативи со еден глас, бидејќи индивидуалната акција е недоволна и не гарантира успех.
Аналитичарите сметаат дека настаните во Украина и во врска со таа земја треба да ја разбудат ЕУ и да ја прекинат политиката на континуирано условување со прифаќање на земјите од Западен Балкан во нејзиното членство, бидејќи сегашната ситуација бара одговорна акција од страна на ЕУ.
Инструмент за справување со кризи – зима 2022/23
Пораката на самитот е дека државите од Отворениот Балкан стојат солидарни во време на криза. И покрај предизвиците што ги донесе прво пандемијата „Ковид-19“, а подоцна и војната во Украина, Србија, Албанија и Северна Македонија не треба да стравуваат од недостиг на храна и основни прехранбени производи. Трите земји од Отворениот Балкан претходно формираа кризна група за енергетика, која во пресрет на оваа зима, во сегашната ситуација на глобален недостиг од енергенси и електрична енергија, преговара за размена на струја и природен гас. Сите енергетски и други горливи проблеми со кои може да се соочи регионот во претстојната зима ќе се решаваат заедно и систематски, било договорено на состанокот на претставници на влади, администрации и бизнис асоцијации. Формирањето на работна група за превенција од кризи е особено важно пред претстојната зима.
„Знаеме колку тешка есен и зима се наближуваат, иако сите се во тешка ситуација, ќе можеме да си помогнеме и да ја олесниме ситуацијата. Сè што е достапно за Србија ќе биде достапно за Северна Македонија и Албанија и обратно. Успехот на овој проект зависи од тоа колку ќе ги консолидираме мирот и стабилноста во нашиот регион“, изјави претседателот на Србија, Александар Вучиќ.
Помош од ЕУ за совладување на енергетскиот сектор
Западен Балкан ќе побара помош од ЕУ за купување на дел од енергетскиот сектор. Беше најавено дека лидерите на Србија, Северна Македонија и Албанија ќе напишат писмо до Брисел и дека ќе бидат „многу задоволни“ доколку им се придружат и лидерите на другите три земји (Босна и Херцеговина, Црна Гора, Косово) заедно да побараат финансиска поддршка. за набавка на енергетски производи.
Во рамките на Отворениот Балкан нема да има забрана за промет на брашно, шеќер, масло и други основни прехранбени производи, што е потврдено и со потпишаниот договор.
Албанскиот премиер Еди Рама ја повика ЕУ „да не го повторува истото однесување“ како за време на пандемијата Ковид-19 во текот на оваа зима и енергетската криза во Западен Балкан. „Добро се сеќаваме како, на почетокот на пандемијата, земјите од Западен Балкан беа принудени да се свртат кон Кина, Русија, Турција… затоа што ЕУ гледаше само на себе“, рече Рама.
Аналитичарите сметаат дека Отворениот Балкан може да биде еден од инструментите за соочување и заедничко надминување на кризите. Притоа, важно е да се воспостават институционални и функционални механизми за ефективно дејствување. Претстојната зима 2022/23 претставува еден вид предизвик и тест.
