Смртни случаи во притвор, вонсудски убиства за време на приведување, рации во медиумски канцеларии и претепани и крвави осомничени парадираа пред суд — односите меѓу Русија и Азербејџан, некогаш сметани за блиски, нагло се влошија во последните денови поради низа инциденти од висок профил.
Најновите тензии избувнаа за време на викендот кога руските службеници за спроведување на законот приведоа над 50 азербејџански државјани во Екатеринбург, Русија, како дел од истрагата за случај на убиство од 2001 година.
Двајца мажи — браќата Зијадин и Хусеин Сафаров — беа убиени за време на операцијата, а неколку други беа повредени. Инцидентот предизвика остар одговор од Баку.
На 28 јуни, Министерството за надворешни работи на Азербејџан објави соопштение во кое ги опишува убиствата како „етнички мотивирани јавни и намерни незаконски дејствија“, додавајќи дека дејствијата на Русија „неодамна добија систематски карактер“.
Инцидентот е само најновиот развој на настаните во долгогодишното преобликување на геополитичкиот пејзаж во Јужен Кавказ. Азербејџан, Ерменија и Грузија беа советски републики, а Русија сè уште го гледа регионот како свој двор.
Но, влијанието на Русија врз нив предизвика процес кој започна пред целосната инвазија на Украина и продолжи да се забрзува во следните речиси три и пол години.
Односот на Москва со Баку беше особено сложен. Вадим Дубнов, колумнист за проектот „Ехо на Кавказ“ на Радио Слободна Европа/Радио Либерти, изјави за Кијив Индипендент, дека најновата конфронтација е дел од поширока и долготрајна промена во билатералните односи.
„Влошувањето на односите беше системско“, рече тој.
Намалувањето на влијанието на Русија
Пред 2020 година, најблискиот сојузник на Русија во регионот беше Ерменија, која беше заглавена во децениски, повремени конфликти со Азербејџан околу спорниот регион Нагорно-Карабах.
Но, откако руските „мировни сили“ не успеаја да дејствуваат ниту во Втората карабашка војна во 2020 година ниту во азербејџанската молскавична офанзива во 2023 година, во кои Азербејџан ја врати изгубената територија, овој однос значително се влоши.
„Ерменија сфати дека нејзината единствена безбедносна гаранција не е Русија, туку мирот со соседите“, рече Дубнов.
Охрабрен од својот воен успех, Азербејџан се обидува да го врати влијанието врз регионот и да го редефинира својот однос со Москва.
„По карабашката војна, мислам дека (претседателот на Азербејџан Илхам) Алиев можеби верувал дека добил сè што можел од Москва“, рече Дубнов.
Ерменија, која ја критикуваше Москва за тоа што не ѝ помогнала за време на конфликтот во Нагорно-Карабах, сега се приближуваше кон Западот.
Ерменскиот премиер Никол Пашинјан го суспендираше членството на земјата во воениот сојуз на Организацијата на договорот за колективна безбедност (ОДБК) предводена од Русија и објави планови за приклучување кон Европската унија. Неодамна, имаше и репресија врз проруската опозиција во Ерменија.
Бидејќи Русија ја губи својата контрола врз Ерменија и Азербејџан, единствената земја во регионот каде што нејзиното влијание останува силно е Грузија.
Дубнов рече дека позицијата на Русија во Јужен Кавказ сега е послаба, а Турција, сојузник на Азербејџан, се појави како главен регионален играч.
Тензии меѓу Русија и Азербејџан
Иако неодамнешните инциденти ги изнесоа тензиите на виделина, аналитичарите велат дека прекинот одразува подолга, структурна промена во надворешната политика на Азербејџан.
Дубнов ја опиша промената како „системска и неизбежна“, посочувајќи на постепен распад по анексијата на Крим од страна на Русија во 2014 година и почетокот на нејзината војна во Украина.
„Азербејџан беше доста сериозно загрижен за своите северни граници и можноста за влијание на Москва врз националните малцинства“, рече Дубнов.
Дубнов рече дека потезите на Баку не треба да се гледаат чисто како отклонување од Москва, туку како обид за враќање на геополитичката рамнотежа.
„Алиев почна да ги подобрува односите со Западот, особено откако (претседателот на САД Доналд) Трамп се врати во Белата куќа, и да ја врати оваа рамнотежа“, рече тој.
„Значи, не станува збор толку за влошување на односите со Русија или оддалечување од Русија, туку за враќање на таа рамнотежа. А сега едноставно постои поголемо растојание меѓу двете.“
Но, како што ова растојание се зголемува, се претставува на сè подраматичен начин во она што изгледа како серија акции „очи за око“.
Соборувањето на азербејџанскиот патнички авион
Сегашното влошување датира подалеку од само овој викенд и има корени во трагедијата кон крајот на минатата година кога руски систем за воздушна одбрана собори азербејџански патнички авион.
Авионот на пат од Баку до Грозни во руската Чеченска Република одеднаш го смени курсот и се урна во близина на Актау, Казахстан, на 25 декември 2024 година, при што загинаа 38 лица од 67 во авионот.
Додека рускиот претседател Владимир Путин го повика Алиев кратко по инцидентот за да му изрази сочувство, изостана презањето на одговорноста за несреќата.
Алиев подоцна го критикуваше справувањето на Русија со инцидентот, обвинувајќи ги нејзините агенции за потиснување на доказите и ширење „апсурдни верзии“ за тоа што се случило.
Дубнов истакна дека иако инцидентот не бил причина за дипломатскиот прекин, тој послужил како катализатор.
„Приказната со авионот не била примарно прашање“, рече тој. „Тоа не бил почеток на расправијата, туку можност Баку да ја започне, легализира и формализира оваа расправија“.
Интересно, но во моментите кога растат тензиите на релација Баку – Москва, се појавувија нови докази за случајот со соборениот азербејџански патнички авион во кој загинаа 38 патници и членови на екипажот.
Како што објави ЦИВИЛ Медиа, според протечените аудио снимки и анонимно писмо, лице кое тврди дека е руски офицер изјавило дека добило наредба да отвори оган врз воздушна цел минатиот декември, која се покажала дека е азербејџанскиот патнички авион
(Не)патувањето на Алиев на парадата во Москва
Последиците од авионската несреќа се прелеаја во симболична дипломатија.
Во март, и Русија и Азербејџан потврдија дека Алиев прифатил покана да присуствува на парадата на Русија на Денот на победата на 9 мај во Москва – значаен гест, бидејќи последен пат присуствувал во 2015 година.
Но, само неколку дена пред настанот, Алиев ненадејно го откажа своето патување без објаснување.
Дубнов рече дека одлуката испратила јасна порака.
„Мислам дека откако Алиев не дојде во Москва на 9 мај, стана јасно дека нема да има извинување за соборениот авион“, рече тој.
„Никој не очекуваше директно извинување. Она што сите навистина го чекаа беше форма на компромис што би можел да го замени.“
Дубнов додаде дека отсуството на Алиев послужило како сигнал до Москва дека „нема подобрување на односите – барем не јавно.“
Актуелната ситуација
Тензијата тлееше од 9 мај и избувна во последните денови со смртните случаи во Екатеринбург за време на викендот, а реакцијата на Азербејџан отиде многу подалеку од само официјални изјави.
Владата ги откажа сите настани организирани од Русија закажани да се одржат низ Азербејџан. Планираната посета на парламентарна делегација на Москва беше исто така суспендирана.
Дипломатскиот прекин ескалираше дополнително на 30 јуни, кога азербејџанската полиција изврши рација во канцелариите на Спутник Азербејџан во Баку, руски медиум контролиран од државата, кој работи како една од главните пропагандни алатки на Кремљ.
Неколку вработени беа приведени, а азербејџанските власти тврдеа дека двајца од уапсените лица биле оперативци на руската Федерална служба за безбедност (ФСБ).
Меѓу приведените беа главниот уредник на „Спутник Азербејџан“, Игор Картавих, и главниот уредник, Евгениј Белоусов. Како одговор, медиумот ги нарече обвинувањата „апсурдни“.
Русија возврати со повикување на азербејџанскиот амбасадор Рахман Мустафаев во Министерството за надворешни работи на 1 јули, каде што беше информиран за формалниот протест на Москва поради „непријателските чекори и намерните мерки на Баку за распаѓање на односите со Москва“.
Еден ден подоцна, Азербејџан уапси осум руски државјани опишани како „членови на две групи на организиран криминал“ обвинети за киберкриминал и шверц на дрога од Иран.
Тие беа изведени на суд со лисици на рацете, со модринки и крвави.
Размислувајќи за острата ескалација на тензиите – од смртоносни апсења до рацијата врз бирото на „Спутник“ – Дубнов посочи дека иако последиците изгледаат сериозни, малку е веројатно дека ќе резултираат со целосен дипломатски прекин.
„Затоа верувам дека ова ќе трае некое време – не само неколку дена, туку можеби неколку недели – но не мислам дека ќе доведе до нешто навистина значајно“, рече тој.
Д. Мишев
