Триесет години по масовните убиства, вкупно 54 лица беа осудени на 781 година затвор за геноцид и други злосторства во Сребреница.
Но, има сè помалку судења, како и доволно квалитетни докази, додека бројот на недостапни расте. На 30-годишнината од геноцидот, Детектор, во соработка со Justice Info, претставува преглед на пресудите за геноцид, со потсетување на клучните моменти во работата на меѓународната и домашната правда во гонењето на овие злосторства, пишува Радио Сарајево.
Сведоштва
Мајката на три сина и една ќерка, која живееше со своите деца и сопруг во близина на Сребреница, воздивна со олеснување кога пристигна во Поточаре на 11 јули, каде што се наоѓаше базата на Обединетите нации.
Дотогаш, нејзиниот најстар син и сопруг, во обид да стигнат до Тузла, веќе тргнале низ шумата со други мажи.
Таа и нејзините два сина и ќерка поминаа два дена во Поточари обидувајќи се да влезат во конвои и да избегаат од Сребреница, која беше окупирана од силите на Армијата на РС.
„Си помислив, фала му на Бога“, рече таа како заштитен сведок на ДД.
„По сè што видов, откако видов како луѓето се разделени, постојано му се заблагодарував на Бога затоа што се чинеше дека поминавме – јас, моите деца и овие наши пријатели“, рече заштитениот сведок ДД на судењето.
Но, еден војник го издвои нејзиниот син.
„И потоа ги молев, ги молев. Зошто го земате? Роден е во 1981 година“, ги раскажуваше своите сеќавања пет години подоцна.
Го држеше цврсто, но војникот го зграпчи за рака и го повлече на левата страна. Потоа нејзиниот син се сврте и ја замоли да му ја чува чантата.
„Тогаш последен пат го слушнав неговиот глас“, рече сведокот на 26 јули 2000 година пред Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија.
Нејзиното сведочење го повикаа и судиите кои ја изрекоа првата пресуда за геноцидот во Сребреница против поранешниот генерал на Армијата на РС Радислав Крстиќ, пишува Радио Сарајево.
Крстиќ беше командант на Втората романиска моторизирана бригада до септември 1994 година. Потоа, тој беше началник на штабот на Дринскиот корпус на ВРС, а во јуни 1995 година беше унапреден во чин генерал-мајор.
На почетокот на ноември 1998 година, тој беше обвинет за геноцид, злосторства против човештвото и кршење на законите и обичаите на војувањето врз основа на неговата улога во настаните во и околу енклавата Сребреница помеѓу 11 јули и 1 ноември 1995 година.
Во 2004 година, тој беше осуден на 35 години затвор за помагање и поттикнување на геноцидот во Сребреница. Со оваа пресуда, тој стана првиот Европеец осуден за геноцид пред меѓународен суд по Нирнбершките судења за злосторствата на нацистите во Втората светска војна.
Во првостепената пресуда против Крстиќ, Советот заклучи дека „босанските муслимани биле убиени и сериозно повредени“ поради нивната верска припадност и планот за етничко чистење на енклавата. Судиите ја нарекоа одлуката за убиство на мажите однапред смислена и заклучија дека постои свест за последиците од спречувањето на опстанокот на босанско-муслиманското население во Сребреница.
„Со други зборови, од етничко чистење до геноцид. Затоа, Советот е убеден дека без никаква разумна сомнеж е извршено злосторство геноцид во Сребреница“, беше наведено.
Оваа и други пресуди се основа на меѓународното кривично правосудство и одиграа клучна улога во утврдувањето на вистината и одговорноста за злосторствата за време на конфликтите во 1990-тите, вклучително и геноцидот, според Детектор од Меѓународниот резидуален механизам за кривични судови, наследник на Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија.
Работата на МКТЈ и Механизмот беше од суштинско значење за изведување на високо рангирани сторители пред лицето на правдата и за утврдување на фактот дека геноцидот се случил во Сребреница во јули 1995 година, што беше судски потврдено од Меѓународниот суд на правдата, според Механизмот.
Заедно со Крстиќ, уште 17 лица беа осудени во Хаг за геноцид и други злосторства извршени во и околу Сребреница. Радован Караџиќ, Ратко Младиќ, Здравко Толимир, Вујадин Поповиќ и Љубиша Беара беа осудени на доживотен затвор.
Признанија или извинувања за бенефиции
Крстиќ сè уште ја отслужува казната во Естонија, а неговото барање за предвремено ослободување е одбиено неколку пати.
Во последното барање од 2024 година, Крстиќ ја прифати одговорноста и напиша дека помогнал и поттикнал злосторство против човештвото преку учество во заеднички злосторнички потфат за насилно отстранување на бошњачките цивили од Поточари, дека учествувал во создавање хуманитарна криза што му претходела на присилниот трансфер на жени, деца и стари лица од Сребреница, знаејќи дека цивилите биле изложени на убиства, силувања, тепања и злоупотреби.
„Ги прифаќам пресудите на Трибуналот од 2001 и 2004 година, каде што е утврдено дека силите на армијата на која припаѓав извршиле геноцид врз Бошњаците во Сребреница во јули 1995 година, дека го помогнав и го поддржав геноцидот знаејќи дека некои членови на Главниот штаб имале намера да извршат геноцид“, рече Крстиќ во писмото.
За разлика од Крстиќ, барањето на Винко Пандуревиќ за предвремено ослободување беше одобрено. Тој изрази жалење што не направил повеќе за да ги спречи ужасните настани, упатувајќи искрено извинување до жртвите.
Судот во Хаг ги одобри барањата на Момир Николиќ, Дражен Ердемовиќ и Драган Обреновиќ. Тие се изјаснија за виновни за време на судењето.
Во мај 2003 година, Момир Николиќ склучи договор за признавање на вина со обвинителството и се согласи да сведочи во други судења поврзани со Сребреница. Тој сведочеше и на судењето против Видоја Благојевиќ и Драган Јокиќ, со кои беше обвинет.
„Искрено сакам да го изразам пред овој почитуван суд и јавното мислење, особено бошњачкото мислење, моето длабоко и искрено жалење и каење за злосторството што се случи и да им се извинам на жртвите, нивните семејства и бошњачкиот народ за моето учество во тоа злосторство“, изјави Николиќ во своето признание.
Тој тврдеше дека со своето признание сакал да придонесе за вистината за Сребреница и нејзините жртви.
Ердемовиќ, како прв човек што ја призна својата вина, рече дека му е жал за сите жртви и дека морал да признае поради нив.
Во своето сведочење, Обреновиќ изјави дека неговото признание ја отстранува одговорноста од неговиот народ и дека ќе биде задоволен ако тоа може да придонесе за помирување на народот на Босна и Херцеговина.
„Ќе бидам задоволен ако ова мое сведочење им помогне на семејствата на жртвите да ги поштедат од повторно сведочење и од поминување низ целата болка низ која сигурно би морале да поминат за време на тие сведочења. Мојата желба е ова мое сведочење да помогне ова никогаш да не се случи никаде повторно“, рече Обреновиќ за време на сведочењето.
Мурат Тахировиќ, претседател на Здружението на жртви и сведоци на геноцид, денес смета дека изјавите во барањата за предвремено ослободување биле зборови без искрено значење.
„Направивме анализа, а потоа дојдовме до податоците дека секој од нив, без исклучок, по нивното ослободување, се вратил на ставот што го имал пред барањето за предвремено ослободување“, вели тој, тврдејќи дека обвинетите не ја кажуваат вистината.
Претставниците на жртвите ја доставија оваа анализа до Хашкиот трибунал, кој ја зеде предвид при одлучувањето за барањата на обвинетите за ослободување.
Утврдување на геноцидна намера како практика за други судења
Во јули 1995 година, Меѓународниот кривичен трибунал за поранешна Југославија (МКТЈ) обвини 24 лица, меѓу кои беа Радован Караџиќ и Ратко Младиќ.
Обвиненијата против нив, како директно одговорни за злосторствата од јули 1995 година врз босанското муслиманско население во заштитената зона на Сребреница, беа повторно покренати на 16 ноември 1995 година.
Судијата Фуад Абдел-Монеим Риад ги потврди, наведувајќи дека доказите презентирани од Обвинителството опишуваат сцени на незамисливо дивјаштво каде што илјадници мажи биле погубени и закопани во масовни гробници, стотици мажи закопани живи, мажи и жени осакатени и заклани, деца убиени пред очите на нивните мајки, дедо принуден да го изеде црниот дроб на својот внук.
„Ова се вистински сцени од пеколот, напишани на најтемните страници од човечката историја“, рече судијата Риад.
Откако беше обвинет, Младиќ беше во бегство 16 години. Тој се преселил во Србија во 1997 година, а припадници на српската специјална полициска единица го уапсиле на 26 мај 2011 година во селото Лазарево. Потоа бил екстрадиран во Хаг, а неговото судење започнало една година подоцна.
Како поранешен командант на Главниот штаб на ВРС од 12 мај 1992 година до најмалку 8 ноември 1996 година, тој бил осуден на доживотен затвор за геноцид, злосторства против човештвото и кршење на законите и обичаите на војување.
Слично сценарио на недостапност до судството се случило и со Радован Караџиќ, поранешниот претседател на РС, кој бил осуден на доживотен затвор за геноцид и други воени злосторства извршени во БиХ.
Во времето на апсењето, Караџиќ живеел под лажното име Драган Драбиќ, кој се занимавал со таканаречена биоенергетска медицина. Живеел во стан во населбата Нови Београд и бил уапсен во автобус на јавен превоз.
Во пресудите против Младиќ и Караџиќ, меѓу другото, била докажана геноцидна намера.
Јасно беше утврдено дека, кога осудата за геноцид се заснова на намерата за „делумно“ уништување на група, таа мора да биде значаен дел од целата таа заштитена група, се наведува во пресудата против Караџиќ, во која тој се повикува на мислењето на Советот од пресудата против Крстиќ.
Во пресудата за Крстиќ беше наведено дека намерата за уништување на групата „како таква“ го прави геноцидот исклучително сериозно кривично дело и се разликува од другите сериозни злосторства, на пример, прогонот како злосторство против човештвото.
„Терминот „како таков“ е многу значаен бидејќи покажува дека злосторството геноцид бара постоење на намера за уништување на група луѓе кои имаат одреден групен идентитет врз основа на национална, расна, етничка или верска припадност“, се наведува во пресудата, додавајќи дека „фактот дека членовите на Главниот штаб на Армијата на РС ги планирале убиствата на машки затвореници – целосно свесни за штетните последици што ова може да ги има за опстанокот на заедницата на босанските муслимани во Сребреница – дополнително го поддржува заклучокот дека иницијаторите на оваа операција имале потребна геноцидна намера“.
Пресудите утврдија дека помеѓу 7.000 и 8.000 Бошњаци од Сребреница и нејзината околина биле убиени во јули 1995 година, и дека голем број жени, деца и стари лица биле насилно преселени. По егзекуциите, жртвите биле погребани во примарни гробови, а подоцна биле ископани и повторно закопани во секундарни гробови, во текот на септември и октомври 1995 година, за што биле презентирани бројни докази пред судот во Хаг, а подоцна и во БиХ.
Судењата во Босна и Херцеговина и донесувањето пресуди за геноцид и други злосторства во Сребреница, Азра Милетиќ, поранешна судијка на Државниот суд, не ги гледа како можни без судската пракса на Хашкиот трибунал.
Таа наведува дека судската пракса не е извор на правото, туку е важен фактор при споредување на фактичките и правните ситуации.
„Хашкиот трибунал ја градеше својата судска пракса, на која на почетокот најмногу се осврнувавме бидејќи немавме друг извор на право поврзан со воените злосторства. Знаете дека никогаш порано не сме суделе за вакви злосторства“, вели Милетиќ и се сеќава дека таа била првата домашна судијка во второстепениот совет со двајца странски судии.
Тој се сеќава дека било потребно неколку случаи да бидат завршени во втор степен за да се сметаат за релевантна судска пракса.
Злосторствата во Брањево
Откако беше обвинет во Хаг во 2006 година за геноцид, злосторства против човештвото и кршење на законите или обичаите на војување, Милорад Трбиќ беше обвинет пред Судот на Босна и Херцеговина врз основа на проширеното обвинение на Државното обвинителство.
Во својство на помошник-началник на обезбедувањето на Зворничката бригада на ВРС, тој помогна во водењето на Воената полициска чета за време на настаните во Сребреница во јули 1995 година.
Неговиот случај беше првиот што им беше предаден на властите на БиХ за понатамошна обработка. Тој беше осуден на 20 години затвор пред Државниот суд и моментално ја издржува казната.
Судот на Босна и Херцеговина го прогласи Трбиќ за виновен за учество во заеднички злосторнички потфат и операции за заробување, затворање и егзекуција на луѓе од Сребреница и сокривање на нивните тела од 10 јули до 30 ноември 1995 година.
Судењето на Трбиќ траеше од ноември 2007 година до февруари 2015 година, кога му беше изречена конечна пресуда. Според податоците собрани од Детектор, судењата за геноцид и други злосторства во Сребреница пред домашните и меѓународните судови траеле во просек пет и пол години.
Најдолгото судење поради повторување на постапките пред МКТЈ траело 15 години – против Јовица Станишиќ и Франко Симатовиќ, поранешни началници на Службата за државна безбедност на Србија. Меѓу другото, тие биле осудени и за убиството на шест бошњачки затвореници од Сребреница извршено во јули 1995 година од страна на припадници на паравоената единица „Шкорпиони“ во градот Трново.
Освен Трбиќ, за геноцид пред Судот на Босна и Херцеговина биле осудени и Радомир Вуковиќ, Александар Радовановиќ, Бранислав Медан, Брано Џиниќ, Слободан Јаковљевиќ, Миленко Трифуновиќ, Мендељев Ѓуриќ, Жељко Иванковиќ, Славко Периќ и Остоја Станишиќ.
Најдолгата затворска казна – 35 години – му ја изрече Судот на Босна и Херцеговина на Франц Кос, осудувајќи го за злосторства против човештвото.
Според пресудите, на 16 јули во Брањево биле убиени околу 800 луѓе, а било утврдено дека на 17 јули припадници на Инженерската чета на Зворничката бригада учествувале во ископувањето на масовни гробници на ова место.
Судот на Босна и Херцеговина осуди уште 13 лица на 186 години затвор за други злосторства во Сребреница.
Моментално, пред овој суд се водат пет случаи за злосторства во Сребреница. Еден од нив беше на пауза од три години поради неможноста на обвинетиот Миле Косориќ да учествува во судењето.
Косориќ е обвинет дека, во својство на командант на Власеничката бригада на ВРС, запирал возила со членови на оваа единица во градот Лука и земал пари и злато од цивили и ги насочувал кон Кладње.
Според обвинението, членовите на Власеничката бригада ги одделиле жените и ги силувале, а ноќта помеѓу 13 и 14 јули 1995 година, 21 заробен маж биле застрелани во Мршиќи.
Од крајот на 2023 година до средината на 2025 година, Обвинителството на Босна и Херцеговина поднесе четири обвиненија против 22 лица. Обвиненијата се однесуваат на настаните во Бишина, Козлук, Ораховац и Милиќи.
Бегства на обвинетите за геноцид
Меѓународниот трибунал за поранешна Југославија и Резидуалниот механизам ја завршија својата работа по случаите на воени злосторства во Босна и Херцеговина. Нивната задача сега е да го поддржат судството да го заврши својот дел, изјави обвинителот Серж Брамерц при претходната посета на Босна и Херцеговина.
„Бидејќи уставите на тие земји забрануваат екстрадиција на нивните граѓани во други земји, нема можност тие да бидат екстрадирани и гонети тука за злосторствата што ги сториле. Единствениот начин да се задоволи правдата во овие случаи е да се префрли кривичното гонење во оние земји каде што се наоѓаат осомничените“, рече Брамерц, осврнувајќи се на престојот на обвинетите за воени злосторства во други земји.
Во 2021 година, Миломир Савчиќ, претседател на Организацијата на вооружените сили на РС (БОРС), стана првиот обвинет за геноцид во Сребреница кој стана недостапен за време на постапката.
Откако Савчиќ се изјасни за невин по наводите во обвинението во кое се товари дека, во својство на командант на 65-от заштитен моторизиран полк на Главниот штаб на ВРС, ги планирал, командувал и надгледувал активностите на своите подредени за време на апсењето на неколку стотици мажи од бошњачка националност во областа Нова Касаба, како и нивното нелегално притворање, злоупотреба и убиство, започна судењето пред Судот на Босна и Херцеговина.
Кога Савчиќ беше притворен поради непочитување на забраната, тој избега, а по него беше распишана меѓународна потерница. Се претпоставува дека отишол во Србија.
Во Србија има значителен број осомничени и обвинети лица за воени злосторства, што го оневозможува нивното понатамошно гонење. За практиката на покренување обвиненија против лица кои не се достапни во БиХ. Судијката Јоана Корнер претходно посочи на судството во своите два извештаи за гонењето на воените злосторства во Босна и Херцеговина. Таа верува дека со подигање обвиненија против оние кои не се достапни, непотребно се трошат ресурси кои можеа да се искористат за истрага и гонење на сторители кои сè уште не се стигматизирани како воени злосторници.
Таа изјави дека во случај да се открие дека осомничениот не е на територијата на Босна и Херцеговина, предметот треба да се предаде пред да се поднесе обвинение.
Домашните обвинители не се согласија со оваа проценка, со образложение дека е важно да се поднесе обвинение за секое кривично дело, поради жртвите и фактите.
Во случаите што се префрлени во Србија за злосторствата извршени во Сребреница, се донесени шест пресуди.
Брано Гојковиќ, поранешен член на Десеттиот диверзантски одред на ВРС, беше осуден на 10 години затвор во Србија откако се изјасни за виновен и склучи договор за убиствата на стотици луѓе од Сребреница на воената фарма Брањево на 16 јули 1995 година.
За ова злосторство во БиХ, Кос беше осуден на 35 години, Станко Којиќ на 32, Зоран Гороња на 30, а Властимир Голијан на 15 години затвор.
Во Србија, поранешните членови на „Скорпионите“ – Слободан Медиќ, Бранислав Медиќ, Перо Петрашевиќ и Александар Медиќ – беа осудени на вкупно 53 години затвор.
Во српската пресуда се наведува дека убиствата на луѓето од Сребреница во близина на Трново биле извршени за време на „граѓанската војна во поранешната Република Босна и Херцеговина, во која се воделе припадници на вооружените сили од српска, хрватска и муслиманска националност“.
Милорад Момиќ и Слободан Давидовиќ, поранешни членови на „Скорпионите“ беа осудени на 15 години затвор за убиствата на луѓето од Сребреница извршени околу Трново во Хрватска.
Видеото од убиствата извршени од „Скорпионите“, кое стана достапно за јавноста во 2005 година, сè уште е еден од најшокантните докази за злосторствата во Сребреница и дел од колективната меморија во БиХ, но и во Србија, за суровоста на убиствата што претставуваа геноцид.
Подготви: Д. Тахири
