ХЕДЕР РОБЕРСОН
Превод од оригиналот Defending Human Rights and Freedom of Speech Amid North Macedonia’s Rising Authoritarianism: The Case of Xhabir Deralla, објавен на 26 јули 2024 година
Кога дознав дека мојот колега од Северна Македонија, Џабир Дерала, треба да ја добие престижната награда „Солидарност за новинари за Југоисточна Европа“, доживеав мешавина од емоции што ми стана сè попознато во последните две децении од познавањето и работата со него. Се гордеам; импресионирана сум; и за жал, прилично сум исплашена.
Горда сум, бидејќи бев сведок, во текот на овие години, на работата на Дерала како новинар и лидер на човековите права во првите редови на борбата против расизмот, национализмот и авторитаризмот во Северна Македонија и на Балканот. Горда сум затоа што гледав како организацијата што тој ја основа, Цивил – Центар за слобода, растеше и еволуираше од лабаво конфигурирана група уметници и активисти кои работеа на спречување војна во 1990-тите и раните 2000-ти, до она што е денес, робусна организација со искусен персонал и мрежа на волонтери посветени на (меѓу другото) следење на демократските процеси, известување и анализа на дезинформации и одржување на повеќе медиумски платформи со широк дофат.
Импресионирана сум и многу задоволна што Дерала доби признание за неговата работа од организација како што е Асоцијацијата на Југоисточна Европа. Посебно сум задоволна што Асоцијацијата на Југоисточна Европа ги препозна начините на кои работата на Дерала како новинар и уредник се во тандем, а не во конфликт, со неговата работа во областа на човековите права – што тој не е ништо помалку новинар затоа што е лидер за човекови права и не е помалку лидер за човекови права затоа што е новинар.
Па зошто сум исплашена? Исплашена сум, затоа што сум сведок, во последните години во Северна Македонија, на брзиот пораст на самиот национализам и расизам против кои Дерала долго време се бори. Дури и во неврзан разговор, ќе слушнам луѓе кои зборуваат за етничка другост кои „не се како нас“, кои се движат на начини што „луѓето како нас“ не можат да ги разберат и кои преземаат сè, уништуваат сè. Видов сè поголемо прифаќање, па дури и копнеж за враќање на авторитарниот стил на владеење. На крајот на краиштата, авторитарците, а не обичните луѓе, најдобро знаат што да прават во вакви ситуации.
Во мај, овој вознемирувачки тренд го најде својот израз на парламентарните и претседателските избори на кои националистичката партија, Внатрешната македонска револуционерна организација (ВМРО-ДПМНЕ), излезе како неоспорен победник, освојувајќи 58 места во 120-члениот Парламент на земјата, а и претседателството на земјата.
Секој што ја следи македонската политика во последните години, се сеќава на ВМРО-ДПМНЕ, партијата која во деценијата помеѓу 2006 и 2016 година ја држеше Република Македонија во се авторитарни стеги. Тие ќе се сетат дека ги канибализираше демократските институции во земјата со таква брзина и таква сила што дури и обично резервираната Европска комисија предупреди на опасностите од „заробување на државата“. Се сеќаваат дека поранешниот лидер на партијата, тогашниот премиер Никола Груевски, го наполни главниот град Скопје со згради и предимензионирани споменици во кои се слави македонската величина, потег што ги отуѓи малцинствата во земјата, ги налути соседите и ги исфрли долгогодишните напори за влез во ЕУ. Да не зборуваме за празнење на државната каса со над 600 милиони евра, додека третина од државата остана невработена. Паметат дека премиерот Груевски ги постави своите најблиски соработници на чело на владините министерства, меѓу кои и неговиот братучед за директор на службите за државна безбедност. Се сеќаваат дека безбедносните служби шпионираа илјадници луѓе и дека снимките од нивните прислушувања на крајот излегоа на виделина, во 2015 година. Исто така, се сеќаваат дека десетици илјади граѓани излегоа на улиците и протестираа, барајќи оставка на владата. Се сеќаваат дека Груевски набрзо побегна во Унгарија, каде што оттогаш избегнува да поднесе одговорност, живеејќи под заштита на европскиот моќник Виктор Орбан.
Ако таков човек сè уште ги следи настаните во Северна Македонија, ќе забележи дека, по изборите во мај, новото раководство на ВМРО-ДПМНЕ на многу начини тргна по стапките на старото. Тие ќе забележат дека повторно ги разбуди истите конфликти со соседните земји, Грција и Бугарија, одржувајќи го етничкиот национализам постојано разгорен во Северна Македонија, додека уште еднаш ги загрози шансите за влез на земјата во Европската унија. Ќе забележат дека новото раководство постави многу исти владини министри кои беа на високи функции во времето на Груевски, притоа намалувајќи го бројот на раководните позиции на претставниците на другите етнички заедници.
А сепак, дури и најблискиот познавач на политиката во Северна Македонија можеби не мора да го согледа огромното количество енергија што раководството на партијата, и оние поврзани со него, го потрошиле и продолжуваат да трошат за замолчување, заплашување и сеење недоверба во актерите во областите на човековите права и медиумите, меѓу кои е Џабир Дерала. Дури и на најдобриот познавач на приликите во земјата можеби може да му се прости што нема време, или енергија, да го следи огромниот број на напади против само една личност, која беше толку неуморна и толку јавна во својата потрага по човековите права – со што стана совршена мета. Навистина, се чини дека секоја измината недела носи нова правна закана против него, нова теорија на заговор за него или едноставно долга низа од објави на социјалните мрежи кои фантазираат за насилството што конечно може да биде спроведено врз него под овој нов режим.
Затоа, би сакала да ја искористам оваа прилика да се обидам да сортирам некои од овие закани (до степен до кој тоа е можно), да кажам зошто тие се важни и што може да се направи со нив.
Ќе почнам со тоа што Дерала не е сам во малтретирањето со кое се соочува. Иако ситуацијата на бранителите на човекови права и оние кои работат во медиумите во Северна Македонија се подобри меѓу годините од 2017 и 2024 година – (во периодот непосредно по деценијата на ВМРО-ДПМНЕ на власт) – ова не значи дека ситуацијата е решена. Всушност, некои форми на закани и притисоци се забрзани, вклучително и еден вид правно вознемирување наречено SLAPP (или Стратешки тужби против учеството на јавноста).
Дерала се соочува токму со овој вид малтретирање, а го тужеше никој друг, туку претседателот на ВМРО-ДПМНЕ, Христијан Мицкоски – исклучително моќен човек во времето кога ја иницираше тужбата, кој стана уште помоќен по изборите во мај, бидејќи тој сега е премиер на земјата. Што се однесува до суштината на случаите, тужбите се однесуваат на напис објавен на 23 февруари 2022 година во медиум што го основа Дерала, Frontline.mk, во кој се содржани наводи дека близок член на семејството на Мицкоски се стекнал со вреден недвижен имот во Скопје. Имено, Дерала не го напишал или уредувал овој напис, ниту пак написот потекнува од Frontline.mk. Наместо тоа, Фронтлајн.мк беше еден од медиумите кои само ја преобјавија приказната од Индекс.мк, што беше јасно посочено во текстот. Оригиналната тужба на Мицкоски, која ја прочитав, дури и ја признава оваа поента.
Но, мојата цел овде не е да го анализирам образложението на Мицкоски како што е пренесено во судските документи, колку и да е примамливо да се направи тоа. Таквата активност е, за жал, ризична работа во Северна Македонија. Уште повеќе, како што често се случува во прашањата за правно вознемирување, она што е важно не е содржината на случајот што е важна, туку контекстот на случајот. Она што е важно е дека случајот се одвива во контекст на зголемен авторитаризам и воскресната радикална партија. Важно е и тоа што се одвива во контекст на правен систем кој е крајно политизиран, каде што самите судии известуваат дека чувствуваат притисок да одлучуваат за случаите на одреден начин. (И, иако не можам да ги читам мислите на судиите кои претседаваат со случаите на Дерала, не можам да замислам дека не се свесни дека адвокатот на Мицкоски, Панче Тошковски, кој до денес има поднесено две тужби за предметниот напис, сега е Министер за внатрешни работи, исклучително моќна и релевантна улога.) И важно е тоа што се одвива во контекст во кој висок политичар лично таргетира член на медиумите и заедницата за човекови права и постојано создава теории на заговор за него во јавноста.
Како пример, ја нудам прославата на Мицкоски за судската пресуда против Дерала, објавена на Фејсбук од 20 јуни 2023 година.
Објавата на Фејсбук, видена подолу, започнува со следнава изјава: „Вака изгледа срамот од лагите на власта, уште еднаш осудени се дека клеветат“. На овој начин, Мицкоски имплицира дека не извел новинар поединец на суд, туку цела влада. Всушност, Мицкоски во објавата не се осврнува на Дерала по име, туку на „еден од тие медиумски слуги“ на политичките партии кои во тоа време беа во владата.
Ова врамување игра на теоријата на заговор која веќе некое време кружи за Дерала – иако тој не е и никогаш не бил во владата, а поконкретно не е и никогаш не бил во раководството на Социјалдемократскиот сојуз на Македонија (СДСМ), тој е или „говорник“ на таа политичка партија („медиумски слуга“) или дури може да биде „оној што ги влече конците зад сцената“. Ваквата изјава, и таквата теорија, го игнорира фактот дека Дерала многупати пишувал високо критички настроени кон СДСМ, а работи и со новинари кои го прават тоа. На пример, Дерала е многу критичен за „политичката инерција“ на социјалдемократите додека беа на власт и ги критикуваше за нивниот став кон „ефикасноста наспроти вредностите“ и „занемарувањето на судството и другите критични реформи“. И ова се само мали фрагменти од критичките написи и истражувања на Дерала за сите владини и партиски политики и практики во минатото и сега.
Врамувањето на Дерала од страна на Мицкоски како матна фигура во врска со тогашните владејачки партии, се појави и во објавата на Фејсбук што ја објави претходно истата година, исто така во врска со реобјавувањето на веста на Дерала. Објавата, видена подолу, е со заговорнички тон, вклучувајќи ја и изјавата „ДУИ нареди, а СДСМ исполни“ или „ДУИ наредува, СДСМ исполнува“. Оваа изјава игра на уште еден популарен мотив – дека партијата СДСМ вистински не ги застапува интересите на Северна Македонија, а особено не ги застапува интересите на етничките Македонци. Наместо тоа, таа е марионета на многу помалата, а сепак некако помоќна, Демократска унија за интеграција (ДУИ), која ги претставува етничките Албанци и беше во коалиција со СДСМ. Мицкоски го следи ова нарекувајќи го Дерала како „медиумите блиски на“ или „медиуми блиски до СДСМ“, а целиот пост работи на тоа да имплицира дека двете се едно исто.
Да се види таков јазик што го користи висок функционер на социјалните мрежи е секако вознемирувачки. Но, она што е подеднакво ако не и уште повознемирувачко е тоа што, при поднесувањето на неговиот судски случај против Џабир Дерала, (познат лидер за човекови права), Мицкоски тврдеше дека неговите права биле прекршени не само според локалниот македонски закон, туку и според Европската конвенција за човекови права. ЕКЧП е, се разбира, документ кој е направен за да ги заштити луѓето од огромната моќ на државата, а не обратно. Но, во овој случај, Дерала е изедначен со самата влада, додека претседателот на моќна политичка партија, кој сега е премиер на земјата, некако ја зазема позицијата на Давид соочен со Голијат.
Ако ова за читателот е збунувачки, па дури и исцрпувачки, ве молам, знајте дека тоа е во голема мера поентата на правното вознемирување. Тоа не е да се победи во расправија заснована на логика и закон, туку да се збуни, исцрпи и изолира активистот од нивните мрежи за поддршка со тоа што ќе ги завие во облак на сомнежи, што за ниту една рационална личност не може да има смисла. Исто така, знајте дека употребата на ЕКЧП на овој начин е особено значајна во Северна Македонија, бидејќи многумина што живеат во земјата веќе се сомневаат во самиот концепт на човекови права. Да се види законот за човекови права користен од политичар поврзан со авторитарна партија и против познат лидер за човекови права како Дерала, служи само како дополнителен доказ за пошироката популација дека човековите права се само политички алатки, лишени од какво било вистинско значење.
Уште повеќе, правните дејствија и потпалувачките објави на социјалните мрежи од лидери како Мицкоски имаат ефект да ги охрабруваат другите да упатуваат закани против Дерала, да спинуваат теории на заговор за него и да фантазираат што може да биде со него под новиот режим на ВМРО-ДПМНЕ.
Една објава на Фејсбук, напишана од припадник на македонската дијаспора, сплете детална приказна за потеклото на Дерала, лажно наведувајќи дека Дерала воопшто не е од Македонија, туку од Косово и дека долго време работел за уништување на Македонија и создавање на „Голема Албанија“.
На друг пост на Фејсбук, кој се појави под написот напишан од Дерала за пропаганда и напади во медиумите, коментарот гласеше „Биди видливо гнидо, куршумот кај и да е ќе стаса“.
Во месеците пред неодамнешните избори, видов сè поголем број фантазии со омраза и насилство кои се вртеа на Фејсбук страницата на Цивил – Центар за слобода. На објавата во врска со изјавата за прес-конференција на Дерала дадена во март 2024 година, на тема изборен мониторинг, еден коментар му се закануваше со „куршум во главата“ и со „народен суд“. Друг содржеше колаж од портрети во кои „куршумот во главата“ беше насочен кон голем број домашни и странски политички и јавни личности, како што се претседателите на Украина и Северна Македонија, американскиот амбасадор во Северна Македонија и колегата на Дерала, Дехран Муратов, заедно со самиот Дерала. Други коментари што ги видов во предизборието фантазираат што треба да се направи со Дерала ако и кога ВМРО-ДПМНЕ дојде на власт. Еден коментатор фантазира дека треба да го обезглават, да го распарчат, да го испратат на островот Голем Град, остров кој е познат по многуте змии кои ќе го изедат жив. Друг му возврати дека испраќањето на овој остров на змии може да предизвика проблеми, бидејќи самиот Дерала, секогаш претставен како страшило, самиот би ги изел змиите.
Некои од линковите и скриншотовите може да се видат во написот објавен во Цивил Медиа.
Во прилог на овие напади кои се објавени се и бескрајните гласини кои навестуваат судбина што е уште полоша, која може или не се поврзува со работи што може да се видат во официјалните медиуми. На пример, во еден контекст ќе видам дека постои „список“ на оние кои ќе (или треба да) страдаат ако и кога националистите се вратат на власт. Во еден случај најавата дека има таков список се појави во официјалниот твитер на радикална македонска партија. Потоа следуваат гласини за тоа кој е на списокот. (Дерала е секогаш на списокот).
И тогаш, наоѓам список, како оној што се гледа подолу – наведен како постизборен „црн тефтер“ – на која Дерала се појавува на првото место.
Овој список го објави Миленко Неделковски, новинар и ТВ водител познат по своите крајно контроверзни медиумски настапи, но останува нејасно дали самиот Неделковски го составил или едноставно известува за листата. Ми кажаа дека локално се подразбира дека е список за егзекуција, и мал ми е сомнежот дека тоа е вистина, но тој е доволно нејасно формулиран за неговиот автор да може да негира, и доволно нејасно за да предизвика уште повеќе гласини и насилни фантазии кои потоа се реплицираат во разговорите и онлајн. (Бидејќи, запомнете, она што е важно е контекстот на заканите – во овој случај постојани закани за смрт и оживување на геноцидна идеологија што може да се види не само во Северна Македонија, туку и на повеќе места на Балканот.) Примерите на ваквите закани против Дерала се навистина бескрајни:
И зошто сето ова е важно? Зошто е ова важно, особено кога се чини дека самиот Дерала не е поколебан од овие закани?
Тоа е важно, бидејќи, како што знаеме, има ограничен број часови во денот, а заканите како овие го окупираат лидерот на човековите права, кој е зафатен со каталогизирање, известување, следење и, во случајот со SLAPP, посветување на составување правна одбрана, една по друга, што исто така, се разбира, може да биде скапо. За сето тоа време, лицето кое е таргетирано не може да ја врши својата основна работа. Исто толку важно, нападите како овие го имаат она што организациите за човекови права и медиумски слободи понекогаш го нарекуваат „застрашувачки ефект“.
Односно, тие дејствуваат за да ги обесхрабрат другите да се дружат со личноста за која станува збор, или да работат слично како нив, па дури и да коментираат позитивно на објава на Фејсбук поради страв дека исто така ќе станат цел. Ова е нешто на што можам лично да посведочам – дека во последните години, пријателите и колегите ми рекоа дека не треба да бидам толку отворена во соработката со Дерала, дека треба да бидам повнимателна. Навистина, многу е невнимателно да се пишува како што во моментов пишувам.
На почетокот на оваа статија ветив дека ќе кажам нешто за тоа што може да се направи со овие напади.
Овде, би сакала повторно да наведам дека е прекрасно што Асоцијацијата на Југоисточна Европа ја препозна работата на Дерала, бидејќи тоа обезбедува многу неопходен слој на заштита. Другите организации посветени на човековите права и слободата на медиумите треба да го следат примерот, имајќи на ум дека тоа е добра работа и воопшто не треба да биде збунувачки, кога лидерот за човекови права е и медиумски лидер. Значи, организациите за слобода на медиумите треба да ги споменат нападите врз Дерала во своите извештаи, иако тој е познат и како лидер за човекови права. А организациите за човекови права треба да ги споменат и нападите против него, дури и ако ова малтретирање е насочено кон него во својство на медиумски професионалец.
Од клучно значење е да се запамети, повторно, дека овие напади се случуваат во одреден контекст, оној на Балканот, каде автократските лидери се издигнаа со креирање на нивните стратегии на повеќе фронтови, вклучувајќи (но не ограничувајќи се на) употреба на пропаганда и дезинформации кои можат да мобилизираат илјадници да мразат, па дури и да убиваат. Од клучно значење е да се потсетиме и да ги поддржиме оние меѓу нас, како Дерала, кои се способни и посветени да одговорат на предизвикот на подемот на автократијата, работејќи на повеќе фронтови, а не само на еден.
Хедер Роберсон е експертка за човекови права и едукатор, и коавтор со Харви Пекар на графичката новела „Македонија: Што е потребно за да се запре војната?“ (Random House/Villard, 2008). Својата додипломска обука на студиите за мир и конфликт ја добила на Универзитетот во Калифорнија во Беркли; магистер е по човекови права од Универзитетот Колумбија; поседува дополнителен сертификат за напредно проучување на Источна и Централна Европа од Институтот Хариман при Универзитетот Колумбија. Таа ја проучува Северна Македонија од 2003 година и моментално работи на проект за усна историја за Југославија во текот на 1980-тите.
Photo by Jon Tyson on Unsplash
