Геостратешката дефиниција на нашата држава Северна Македонија е целосна евроатлантска интеграција, половина од работата беше завршена со НАТО, а половина од работата продолжува. Дури и во критичната точка кога Македонија беше пред интеграција во НАТО, ваквите влијанија беа многу гласни и многу деструктивни. Понекогаш тие се скриени, во скриени наративи, но понекогаш се појавуваат и преку глас и преку слика. Конечниот ефект на овие наративи е да се спречи земјата од целосна интеграција во ЕУ, вели Лорик Идризи, програмски директор во Институтот БИРЦ, во интервју за ЦивилМедиа.
ЦИВИЛ: Како ги оценувате наративите што доаѓаат од странство, вознемирувачките и штетни наративи за дезинформации и пропаганда во последно време во нашата земја?
ИДРИЗИ: Всушност, тие се многу загрижувачки и претставуваат ризик за самата суштина на демократијата во Северна Македонија. Не станува збор само за руско влијание, туку и за ирански и кинески влијанија, кои поинаку се препознаваат под концептот на малигни влијанија.
Геостратешката определба на нашата држава, Северна Македонија, е целосна евроатлантска интеграција. Една половина од таа работа беше завршена со членството во НАТО, додека другата половина сè уште продолжува. И во критичниот период кога Македонија се наоѓаше пред интеграцијата во НАТО, ваквите видови влијанија беа многу гласни и исклучително деструктивни.
Понекогаш тие се прикриени зад скриени наративи, но понекогаш се појавуваат отворено, со јасен глас и видливост. Крајниот ефект на овие наративи е да се попречи државата во нејзиниот целосен процес на интеграција во Европската Унија.
Често, овие наративи создаваат и евроскептицизам, прикажувајќи ја Европа како демонизирачка алијанса и припишувајќи ѝ други негативни карактеристики со цел да се изгради демонизирачка слика за Европа. Преку ваквите нарации, тие успеваат во одредена мера да ја демонизираат европската димензија и на тој начин го попречуваат овој возвишен пат на Северна Македонија кон целосна интеграција во Европската Унија.
Имавме неколку проекти поврзани со овие прашања. Последниот регионален проект беше реализиран од Институтот БИРЦ, во соработка со организација од Црна Гора – НВО „Глас“, како и со ЦФИД од Косово. Го реализиравме и проектот „Вклучување на младите за европеизација на Балканот“.
Често, овие наративи настојуваат да ја прикажат Европа како апстракција, како нешто што е премногу сложено и бирократско за да биде остварливо. Во текот на проектот успеавме да ја демистифицираме претставата дека Европа, особено за младите, претставува и секојдневна придобивка. Многу млади истакнаа дека за нив Европа значи повеќе кошаркарски терени, поквалитетно образование, подобар пристап до услуги и поефикасен здравствен систем.
Овој тип на наратив не е секогаш директно демонизирачки, но има тенденција да создаде апстракција и симулација за функционирањето на Европа, оддалечувајќи го фокусот од конкретните, секојдневни придобивки.
Понекогаш не е доволно само проверката на факти за да се покаже дека овие непрофесионални медиуми се користат за деструктивни влијанија од државите што ги споменав, туку е потребно да се создаде и контранаратив. Конструктивниот наратив треба да биде погласен, и токму со таа цел одржавме неколку обуки за локалните медиуми, со цел локалните новинари да знаат како да ги демистифицираат овие поглавја и европски прашања.
Во Полошкиот регион одржавме обука за новинарите за тоа како да демистифицираат и како соодветно да известуваат за Шар Планина во рамките на европските парадигми, при што медиумите можат да ги прикажат овие процеси со подневна, реална димензија, а не да ги задржуваат на ниво на апстракции и симулации.
ЦИВИЛ: Колку медиумите во Северна Македонија влијаат, но и придонесуваат кон овие наративи?
ИДРИЗИ: Сметам дека поделбата не е јазична, туку професионална. Непрофесионалните медиуми објавуваат и на албански и на македонски јазик, исто како што постојат и професионални медиуми што работат на двата јазика. Тука, пред сè, станува збор за прашање на професионална етика и за медиуми кои преку професионалното новинарство ги имаат усвоено европските вредности.
Често има медиуми кои воопшто немаат импресум, не се регистрирани и немаат континуитет во своето функционирање; тие се појавуваат само пред избори и создаваат одредени наративи. Во анализата што ја изработив во рамки на мојот магистерски труд, главно врз основа на податоци од ОБСЕ, се покажа дека некои портали и медиуми кои не се професионални и немаат интегритет, повеќе се обидувале да го дискредитираат противникот отколку да ја афирмираат програмата на партијата за која барале поддршка.
Постои силна поврзаност меѓу изборните процеси, изборните кампањи и влијанијата што доаѓаат однадвор. Често, без да бидат свесни за тоа, многу медиуми и одредени портали, кои во одреден период спроведуваат пропаганда, стануваат жртви на овие влијанија. Поради непрофесионалност и недостаток на интегритет, тие пренесуваат деструктивни агенди и прикриено создаваат анти-ЕУ и анти-НАТО наративи.
ЦИВИЛ: Дали станува збор за недостаток на професионализам – или свесен избор на штетни наративи?
ИДРИЗИ: Кога непрофесионалноста и недостатокот на интегритет водат кон вакви наративи, постојат и луѓе кои се професионалци, но кои во исто време имаат и сопствени убедувања. Кога станува збор за убедувања, тогаш се менува и пристапот кон регулирањето. Кај медиумите кај кои недостасува професионализам, многу полесно може да се превенира ваквата појава и да се воспостави регулатива – едноставно преку поттикнување на професионални стандарди, со што тие би требало да ги избегнуваат ваквите наративи. Но, доколку некој има длабоки убедувања и културна подлога, тогаш перспективата и пристапот се менуваат.
Мисијата на нашиот институт е преку професионално новинарство и поттикнување на јавна дебата да ја промовираме демократијата. Суштината на демократијата е отворениот дебатен процес. Кога станува збор за младите, сметам дека постои значителен недостаток на информации за политичките прашања.
Мислам дека младите живеат во еден вид политичка симулација. Хипер-реалноста и хипер-консумацијата на информации преку социјалните мрежи сериозно ја нарушија реалната перцепција за политиката. За да се надмине овој пристап и оваа дисторзија, потребно е интензивно да се работи уште од основното образование. Новите контексти бараат нови решенија – станува збор за нови проблеми.
Хипер-реалноста е релативно нов проблем, предизвикан од прекумерната употреба на социјалните мрежи, особено кај голем дел од младите од генерацијата Z. За нив виртуелната реалност често е по релевантна од физичката реалност. Овој предизвик може да се адресира единствено преку висококвалитетен образовен систем. Пред две години присуствував на конференција во Хелсинки, а Финска е пример за модел-држава во која квалитетното образование успешно се справува со сите овие современи поместувања и динамики.
…на вештачката интелигенција и на високата дигитална потрошувачка. Зошто децата во Северна Македонија да немаат нови предмети што ќе се прилагодат на овој дигитален контекст? Зошто да немаат предмет „Медиумска писменост“ уште од прво одделение – медиумско описменување?
ЦИВИЛ: До кој степен демократијата во Северна Македонија се злоупотребува од страна на избраните претставници, особено преку манипулација со младите луѓе и нивното право на глас?
ИДРИЗИ: Сметам дека генерациите кои сакаат да остават трајно наследство во смисла на демократијата треба да бидат поттикнувани и треба да разберат дека оваа нова генерација не ги познава контекстите на поранешниот систем. Оваа генерација е родена во времето на Фејсбук, кога отвореноста и глобалната поврзаност беа веќе нормалност, за разлика од периодите кога комуникацијата со други држави била конвенционална и многу ретка.
Во Западниот Балкан постои големо недоразбирање на поимот политика. Политиката тука често се сведува исклучиво на политичките партии, поради што младите се чувствуваат задушени во демократска смисла, бидејќи мислат дека мора по секоја цена да ѝ припаѓаат на една или друга партија, како да станува збор за алгоритам.
Човекот е политичко суштество, а таа политичка природа се манифестира на многу начини: преку основање приватен институт, преку медиуми, преку секојдневното дејствување, застапувањето и секојдневниот активизам.
На младите им е потребно да им се демистифицира политичката суштина – дека политиката не се состои само од политичките партии. Кога младите се „заглавени“ во партиските структури, тие често мислат дека нивните можности се ограничени. Во оваа дигитализирана реалност, можностите се многу поголеми.
Јас не сум за тоа младите трајно да ја напуштаат државата, туку сум за тоа да заминуваат, да комуницираат со светот, да посетуваат различни земји, да стекнуваат најдобра експертиза и искуство од земјите што претставуваат модели, и потоа тоа знаење да го пренесуваат тука. Така можат да донесат импулси на прогрес и импулси на развој.
Познато е дека земјите од Западна Европа се значително поразвиени од аспект на инфраструктурата, благосостојбата, но и во однос на демократските процеси. Затоа е исклучително важно програмите „Еразмус“, другите програми за размена, како и мастер-програмите со стипендии, да се користат максимално, бидејќи денес можностите се навистина големи.
Треба да се замине, да се стекне најдобро искуство во сферата на благосостојбата, демократијата и инфраструктурата, и тоа да се донесе назад како двигател на прогрес и развој. Бидејќи кога политиката се сведува исклучиво на политички партии, во тие моменти разочарувањето станува доминантно. Може да се премине од една партија во друга поради разочарување, но при тоа се губи суштината на општествениот прогрес и одржливиот развој.
Генерациите со поголемо искуство треба да најдат по-промислен и посуптилен пристап за да им ги приближат овие суштински вредности на младите. Политиката не е само партиска активност – потребно е да се поттикне волјата и ангажманот, бидејќи младите денес покажуваат одредена општествена летаргија и недоверба, не по нивна вина, туку поради ограничените можности што долго време постоеле. Сметам дека ова може да се надмине со силна енергија и со ваков тип на пристап.
ЦИВИЛ: Според истражувањата, постои ли медиумска неписменост кај младите?
ИДРИЗИ: Кога бев на многу млада возраст, бев поттикнат да ги следам вестите, а тој вид ангажман ја развива политичката свест. Од најрана возраст, јас, како и моите врсници, знаевме дека нашиот парламент има 120 пратеници и што значи апсолутно мнозинство.
Кога спроведов истражување на резултатите од ПИСА-тестирањата, видов дека Северна Македонија е далеку под земји кои се економски многу послаби, што покажува дека финансискиот аспект не е единствената алиби-причина. За поттикнување критичко размислување не е потребна хемиска лабораторија, туку соодветен, мотивирачки пристап кон учениците, како и ревизија на образовните програми и наставните курикулуми.
Јас сум силен поборник децата од најрана возраст да имаат предмети како медиумска писменост, политичка писменост – во суштинска смисла, поврзана со основите на демократијата – дигитална писменост во свет исполнет со предизвици за дигиталната безбедност, па дури и економска писменост. Во оваа сурова финансиска реалност, децата често мислат дека сè е можно и лесно достапно и стануваат жртви на погрешни општествени модели кои промовираат брзо збогатување.
Кога ќе сфатат дека еден „Ајфон“ чини колку две или три просечни плати на нивните родители – бидејќи овие бројки сè уште ги перципираат на ниво на симулација – и кога ќе ја разберат вредноста на парите и трудот, тогаш ќе се променат и нивните очекувања, и општествените притисоци, како и опсесијата со брза слава. Сите овие појави се меѓусебно длабоко поврзани.
Само преку квалитетно образование можеме да обезбедиме општествена стабилност и отпор кон овие агресивни влијанија.
ЦИВИЛ: Како можат младите кои сакаат да стекнат знаење во странство, да се вратат и да го применат тоа знаење тука, кога институциите се толку департизирани што немаат место за нивниот придонес?
ИДРИЗИ: Институциите мора да се департизираат – тоа е суштинско прашање. И младите треба да се департизираат, но и во начинот на размислување. Кога младите ќе создадат дух во кој партијата повеќе нема да се перципира како место на можности, туку кога личниот успех ќе се гледа како остварлив без интеракција и без интервенција од политичките партии, тогаш и самите партии ќе бидат принудени да се насочат кон развојни концепти и да го спроведат департизирањето на институциите. Тоа ќе се случи затоа што младите ќе наметнат алтернативни модели и други форми на експертиза.
Има многу млади луѓе тука кои работат во ИТ-секторот и се партиски независни. На Северна Македонија ѝ е потребна поизразена урбана и културна дисиденција. Кога младите ќе обезбедат финансиска благосостојба преку работа што не е под влијание на политичките партии, тие често стануваат целосно индиферентни.
Но, наместо индиферентност, обезбедувањето финансиска независност во партиска смисла треба да значи погласен и поактивен граѓански ангажман, како и јасно барање за сите оние основни и суштински права што ги гарантираат демократијата и институциите.
Доколку успееме барем малку да го промениме општествениот контекст, сметам дека сме ја постигнале целта.
Разговорот го водеше Дијана Тахири
Камера, монтажа и фотографија: Ариан Мехмети
