пишува: ПЕТРИТ САРАЧИНИ
Силната порака на Парламентарното собрание на Советот на Европа за „охрабрувачкиот напредок“ и „значително намалување“ на притисокот врз новинарите и медиумите во С. Македонија е само една во низата констатации кои стигнуваат од повеќе релевантни светски политички и медиумски организации за нашиот напредок во медиумските слободи. Вртоглавиот пад е спречен. Има целосно свртување, особено во начинот на кој најголем дел од институциите и функционерите од власта се однесуваат кон медиумите.
Сепак, од друга страна, растот на светските индекси е бавен, а фактот дека само во последниов месец ЗНМ констатира 4 случаи на сериозни притисоци или закани кон новинари, говори дека нашите состојби се далеку од розови. Освен тоа, добро знаеме дека се уште не се спроведоа медиумските реформи во јавниот сервис, дека имаме неказнивост на говор на омраза, експлозија на лажни вести и пара-медиуми, оркестрирана пропаганда и обид на политичките центри да ја контролираат медиумската слика. Напредокот не е бавен, тој е забавен, од сериозни пречки, опструкции и предизвици, кои не исправаат пред неизвесност за тоа каква иднина не очекува.
Но, за да дојдеме до одговорот како до побрз напредок и подобра иднина на медиумските слободи и слободата на изразување воопшто, добро е, освен на сегашноста, да потсетиме и до каде стасавме на ова поле за време на децениската власт на Груевски. Зошто е ова повторување важно? Затоа што се чини, а тоа ни го потврдуваат секојдневно со нивниот однос кон медиумите и функционерите и партиската инфраструктура на ВМРО-ДПМНЕ, дека во пристапот на неговата партија малку што се сменило по однос на ова прашање.
Иако е невозможно да се зборува за „успесите“ на Груевски и фамилијата на ова поле без да се ризикува да се напише ферман далеку подолг од оние што ги читаме на Фејсбук од Будимпешта, ајде барем накусо да разгледаме дел од поважните работи што придонесоа Македонија за 10 години да падне за цели 81 места (од 35 во 2006, на 116 место во 2016 година) на Светскиот индекс на слобода на медиумите на „Репортери без граници“. Изборот на клучните настани не е случаен, бидејќи токму во нив се крие одговорот за тоа што (не) треба да правиме, ако сакаме подобра иднина за новинарството, медиумите, а со тоа и за нашата демократија и држава воопшто.
Да почнеме од големите работи: Се затворија водечката национална А1 и А2 телевизија, весниците „Шпиц“, „Време“, „Коха е Ре“. Имавме новинари во затвор. Запалени возила. Погребен венец доставен на врата на новинар. Новинари, на чело со претседателот на нивното здружение, противуставно и спротивно на Деловникот, беа со сила исфрлени од галеријата на Собранието, пред да почне тепање и исфрлање на пратениците. Кога сме кај тепањето, да не заборавиме и на безброј физички напади, дури и од вицепремиери, напади на новинарски екипи на протести и контрапротести, дома, на улица, во кафеана…
Насилството беше постојано поттикнувано и охрабрувано преку жесток, постојан и оркестриран говор на омраза – јавни плукања, навредувања, спружувања, прогласувања на новинари за платеници, кодоши, предавници. Почнувајќи од премиерот лично, кој јавно кажуваше на кои новинари и медиуми треба да им се верува а на кои не, кој бил новинар а кој не – па сè до последниот партиски војник со анонимен профил на Фејсбук или Твитер.
Згора на тоа – кафкијанско, секојдневно прислушување на десетици новинари и редакции со години, потврдено од самите новинари по добивање на прислушуваните разговори. Инспекции, полициски упади и претреси, грабежи во редакции од крадци кои никогаш не се наоѓаа, постојано притискање на критичките новинари со десетици судски тужби. Во спорови со функционери новинарите редовно губеа, во време кога за мразачите и насилниците под закрила на власта имаше целосна неказнивост.
Се разбира, телефоните на власта беа постојано затворени за неподобните, за нив немаше изјави, интервјуа, на нивните екрани не се одеше на дебати, соопштенијата стигаа подоцна, најавите на настани на кои редовно стигаа пропагандните медиуми доаѓаа минути пред сам настан, а законскиот пристап до јавни информации и документи се претвори во мртво слово на хартија. Но, демантите стигаа редовно – а не беа деманти, туку рецензии и тиради на обвинувања кон медиумот и новинарот, токму како оној последниот на министерката Мизрахи пред некој ден што доби жестока осуда од ЗНМ и Советот за етика. Со сето ова, дополнително се оневозможуваше конкурентноста на професионалните медиуми наспроти пропагандистите, кои секогаш „дознаваа први“.
А притисокот кај оние што беа дел од пропагандата функционираше поинаку: тие се доведуваа во состојба на послушност преку парите на граѓаните. Некои уредници заработуваа милиони преку тендери и маркетинг шеми. Државата се претвори во најголем огласувач, се трошеа на десетици милиони евра секоја година за купување на послушноста и молкот, дури и со најглупави кампањи, меѓу кои веројатно најапсурдната е онаа со која се рекламираа поволностите за странски инвеститори и се ловеа странски инвестиции – во наши домашни, македонски медиуми. Само за неа се потрошени „ситни“ 12.5 милиони евра.
Готовите пари од непазарен субјект придонесоа за уништување на и онака кревкиот медиумски пазар, палење и гасење на медиуми по „потреба“. Најчесто се „палеа“ плукачки платформи со мал тим но голем досег преку бот-фабриките, а се гасеа на порано успешни медиуми и се намалуваа постоечки редакции, бидејќи содржината веќе стига готова од „горе“. Новинарскиот труд стана евтин, плата од 200 до 300 евра. Повеќе од 50 уредници и над 700 новинари останаа без работа.
Тука ќе застанеме. Споредете што од тоа што го прочитавте не го прави сегашната власт (а тоа е речиси сè од напишаното), и ќе го имате одговорот за причините за „охрабрувачкиот напредок“ што го констатира Парламентарното собрание на Советот на Европа. Освен тоа, охрабрува и интензивните активности во саморегулацијата, регистарот на портали кои го создава самиот еснаф без мешање на државата, далеку поголемата транспарентност на институциите, доблеста да се извини и признае грешка. Ако сакаме подобра иднина, ова е минимумот, под кој никој никогаш не смее ниту да помисли да оди. Каде води тој пат, видовме сите.
Но, останаа области кои за жал се уште и тежат на кревката македонска демократија: растат секојдневните закани од разни страни кон новинарите, и покрај далеку поголемата ефикасност во пронаоѓање на сторителите Затоа што насилството е само последица на неказнивоста за долгогодишното вербалното насилство и експлицитниот говор на омраза во јавната комуникација, кој штом поминува неказнето негува и поттикнува насилници.
Оваа состојба мора да престане веднаш. А, за тоа да се случи, прстот мора да се посочува поупорно и погласно на вистинските адреси. Тоа во овој момент не се ниту власта која почнала се поефикасно да реагира кон насилниците, ниту професионалните новинари кои за разлика од пропагандистите се саморегулираат, туку пропагандните центри и мегафони кои произведуваат јавно вербално насилство, и судовите и обвинителствата кои тоа не го казнуваат! Тоа е нешто што мора сите заедно, и државните институции, и правосудните органи и еснафот да го адресираат, преку многу поинтензивна соработка.
Освен тоа, на Северна Македонија и тежи реформата во јавниот сервис, за кој светските организации велат дека е под контрола на опозициската политичка партија. Медиумските реформи во тој институционален дел, иако беа први на листата на реформите на Прибе, сè уште не се мрднати од мртва точка поради опструкции во Собранието, токму на опозицијата која сега учествува во техничката влада што беше дел од пакетот реформи на Прибе добиени со Пржинскиот договор. Тука е потребен сериозен напредок, оти, во напливот на сензационализам и непрофесионализам и дисторзирана медиумска реалност, јавните сервиси во сите сериозни демократии се стабилниот стожер, кој преку квалитетна и популарна продукција, го става јавниот интерес во фокусот на јавноста.
Ни требаат механизми преку кои ќе се поддржи продукција на сериозни медиумски содржини, во тек со ова дигитално, динамично време. Ни треба медиумите повторно да ја остваруваат не само забавната и делумно и дисторзирано информативната функција, туку да го подобрат нивниот квалитет, а да ја возобноват образовната функција која сега речиси целосно отсуствува, за да добиеме генерации, кои ќе бидат критички, информирани граѓани што не голтаат сè што им се сервира. И конечно, ни требаат медиуми кои ќе бидат слободни од влијанието на политичките пари, од клиентелизмот и корупцијата.
И списокот на предизвици и цели е очигледно долг. Но никој не дошол до подобра иднина по полесен пат. Битката за слобода на медиумите се бие постојано, и во најразвиените демократии. Претстојниот изборен процес на 12 април ќе биде првиот голем тест на ова поле за нашата демократија. И политичките партии, и за институциите, но и за граѓаните и за медиумите. Првите сигнали во однос на слободата на медиумите ги гледаме. Каква иднина не очекува – ќе видиме.
Сите права се задржани. Услови за користење, авторски права и заштита на приватноста.